Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
211 
типлари, типчалари пайдо бўлган. Яъни экстраарид - чўл текисликларда 
ѐғин-сочин 70-200 мм, баланд-паст текисликлар - арид минтақаларда 250-350 
мм бўлса, ўрта тоғ - субгумидли минтақаларда уларнинг миқдори 750-1000 
мм ва ундан кўпроқ, гумид субнивал минтақали баланд тоғларда эса 350-400-
500 мм ва ундан ошади. 
Жой денгиз сатҳига нисбатан кўтарилган сари, одатда, ҳавонинг ўртача 
ҳарорати пасаяди, ҳароратнинг вертикал градиентлари турли шароитларда 
ҳар хил бўлади: қишда камроқ, одатда кўтарилишнинг ҳар 100 м ҳисобига 0,2 
– 0,5
0
С атрофида, ѐзда эса кўпроқ 0,7 – 0,8
0
С. 
Тоғ ва яйлов минтақаларининг иқлими ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. 
Маълумки, денгиз сатҳидан юқорилашган сари ѐғин миқдори ҳам кўпая 
боради, ҳарорат эса пасаяди ва умумий буғланиш камаяди. Шунинг учун, 
баланд тоғ чўққиларида ѐз ойларида ҳам эриб улгурмайдиган қорлар ва 
музликларни кўрамиз. 
Ўзбекистон иқлими ўзига хос хусусиятларга эга, чунки у океан ва катта 
денгизлардан жуда узоқда жойлашганлиги сабабли типик континентал 
иқлимли ўлкалар қаторига киради. Серқуѐш жазирама ѐз, совуқроқ қиш, 
сутка ва йил давомида ҳароратнинг кескин ўзгариб туриши, ѐғиннинг 
камлиги ва ҳавонинг қуруқлиги Ўзбекистон иқлимининг асосий 
хусусиятларидандир. Албатта, бу хусусиятлар чўл ва адир минтақаларида 
(тоғ олди, тоғ ости) тоғ минтақаларига нисбатан янада яққолроқ намоѐн 
бўлади. 
Сув эрозиясига бевосита таъсир этадиган табиий ҳолатлардан энг 
муҳими атмосфера ѐғин-сочинларидир. Ёғин-сочин ер юзасида сув оқими 
ҳосил қилади ва тупроқ ювилишини келтириб чиқаради. Устки оқим 
тупроқнинг сув сингдирувчанлиги етарлича бўлмаган тупроқларда кучли 
ѐмғирлар ва қор эриши даврида ѐнбағирларда пайдо бўлади. Ҳаводан тушган 
ѐғин сувининг йиллик миқдори эрозиянинг фақат маълум қадар хавфи 
борлигини акс эттиради. Ёғин-сочиннинг йил мавсумлари бўйича 
тақсимланиши, ѐмғир томчисининг йирик ва майда бўлиши кўпроқ аҳамиятга 
эга. Негаки, эрозия жараѐнларининг намоѐн бўлиш эҳтимоли шунга боғлиқ 
бўлади. Ёғин-сочиннинг миқдори ва хусусияти, қор тўпланиши ва 
қор 
эриши, тупроқнинг ҳарорат ва сув мароми кабилар сув эрозияси 
жараѐнларининг жадаллашувига бевосита таъсир кўрсатади. 
Иқлимнинг тик зоналлилигига хос кўрсатиб ўтилган хусусиятлар 
ҳисобга олиниб, лалмикор дехқончиликнинг районлаштириш схемалари 
ишлаб чиқилган. Улардан биринчи, энг такомиллашганини дончилик илмий-
тадқиқот институти ходими Г.А.Лавронов таклиф қилган. Бу схемада 3 та 
вертикал минтақа ажратилган, бунда лалми экинларни ўсиш ва ривожланиши 
учун намликни, яъни атмосферадан тушадиган ѐғин миқдори эътиборга 
олинган: ѐғингарчилик етмайдиган (оч тусли бўз тупроқлар пояси) 
ѐғингарчилик ярим етарли (типик бўз тупроқлар) ва ѐғингарчилик етарлик 
ерларга ажратган (тўқ тусли бўз тупроқлар ва кам ишқорсизланган жигарранг 
тупроқлар). 

---