Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
212 
Ўзбекистоннинг тоғ олди иқлимини И.П.Герасимов (1948) таклифи 
бўйича арид иқлим деб аташ қабул қилинган. Атмосфера ѐғинлари нисбатан 
унча кўп бўлмагани ҳолда ҳаво ҳароратининг суткалик ва йиллик 
ўзгарувчанлиги катталиги бу иқлимга хос хусусиятидир. 
Ўзбекистон иқлими учун қишки вегетация даврининг мавжудлиги хос 
бўлиб, бу кузги бошоқли экинлар учун жуда муҳим. Лалми ерларда йиллик 
ҳарорат ва ѐғинлар маромнинг ўзгаришлари мажмуи вегетациянинг икки 
кескин фарқ қилувчи даврларини юзага келтиради. Булар: баҳорги – 
мезотермик (нам, салқин) ва ѐзги – ксеротермик (қуруқ, иссиқ) даврлар. 
Лалми ерларнинг хусусиятларидан бири, бу ─ тупроқ-иқлим 
шароитларининг жуда хилма – хиллигидир. Кенглик кесимида талай фарқлар 
мавжудлиги сабабли А.З.Генусов, Б.Горбунов ва Н.Кимберг, Л.Н.Бабушкин 
Ўзбекистон лалми ерларини қуйидаги тупроқ-иқлим округларига бўлганлар: 
Чирчиқ-Ангрен, Зарафшон, Қашқадарѐ, Сурхондарѐ округлари ва ҳоказо.
Иқлимни эрозия жараѐнлари ривожига яна бир таъсири – бу шамолдир. 
Шамол эрозиясини (дефляциянинг) вужудга келишида асосий омил ─ шамол 
ҳисобланади. Эрозия ривожи унинг тезлиги, йўналиши, ѐғиннинг миқдори, 
мавсумийлиги, ҳарорати ва такрорийлигига боғлиқ. Кўпроқ ер юзасидаги 
тупроқ заррачаларини чанг-тўзонга айлантириб ҳавога кўтаради ва эрозия- 
дефляция ҳолатини ҳосил қилади. 
Ўзбекистонда шамол эрозияси бўйича илмий- тадқиқот ишлари олиб 
борган олимлар Қ.Мирзажонов, Ш.Нурматов, М.Ҳамраев, А.Қаюмовларнинг 
маълумотларига қараганда, ер юзасидан 10 см баландликда 12-15 м/с тезлик
билан эсган шамол, дефляция жараѐнини бошлаб беради; 10-15 см 
баландликда 12-15 ва 16-25 м/сек тезликда эсганда кучли шамол эрозияси 
рўй бергани таъкидланган. Бунда тупроқ заррачалари билан бирга 
ўсимликлар ҳам учирилиб узоқ-узоқ жойларга, йўлларга, сув ҳавзаларига 
келтириб ташланган.
Шундай қилиб, иқлим кўрсаткичлари эрозия ва дефляция жараѐнларига 
таъсир кўрсатувчи энг муҳим омиллардан ҳисобланади. 
Ер юзасининг тузилиши.
Ўзбекистон ҳудудининг релъефи текислик ва 
адир-тоғ қисмлардан ташкил этган. Республикамизнинг шарқида Тянь-Шань 
ва Олой тоғларининг ғарбий тармоқлари, Ҳисор, Туркистон, Зарафшон, 
Чотқол, Пском ва Қурама тоғ тизмалари жойлашган. Бу тоғларнинг ўртача 
баландлиги 1600, 2000-2500 метр, айрим чўққиларининг баландлиги эса 4600 
метрдан ошади. Баланд тоғ қоялари, айниқса уларнинг чўққилари ѐз 
ойларида ҳам эриб тугамайдиган қорликлар билан қопланган. Бу қорлик ва 
музликлар дарѐларимизнинг битмас-туганмас сув манбаларидир. Тоғли 
ерларнинг рельефи нотекис-пастликлар ва баландликлардан иборат. Бу ерда 
бир-бирига кетма-кет уланиб кетган водийлар, тик баландликлар, ниҳоятда 
тор дарѐ ва дўнгликлар билан бир қаторда жуда манзарали яйловлар, тоғ 
текисликлар ҳам бор. 
Маълумки, республикамиз ер юзасининг тузилиши эрозия жараѐнлари, 
айниқса сув эрозиясининг ривожланишига маълум қадар боғлиқдир. 
Релъеф ер бетида иссиқлик ва намликнинг тақсимланишига, об-ҳаво 

---