Бўз тупроқларнинг умумий ҳарактеристикаси.
Бўз тупроқларнинг асосий белгилари тоғ олди ва тоғли ҳудудларда
ривожланган тўртламчи она жинсларда, лѐссларда ривожланганлигидир,
лѐсслардан ташқари бўз тупроқлар кам қатламли пролювиал ѐтқизиқларда
ҳам ривожланади. Айрим тоғли ҳудудларда бу тупроқлар тоғли жинсларнинг
эллювиал ѐтқизиқларида ҳам учрайди.
Марказий Осиѐ олимларининг фикрига қараганда (геологлар,
тупроқшунослар, географлар, ботаниклар ва б) лѐсслар тоғлардан тушадиган
оқова сувларнинг таъсирида пайдо бўлган. Бироқ бу фикр кўп
табиатшунослар томонидан инқирозга учрамоқда.
Лѐссларнинг асосий таркиби бўзсимон рангли заррачалардан тузилган.
Бу рангдаги майда заррачали жинслар Марказий Осиѐ, Эрон, Хитой ва бошқа
жойларда тарқалган чўллардаги қумли тўпламдаги заррачаларнинг геологик
даврларининг ўтиши давомида жойларидан учирилиб тоғларда шамоллар
таъсирида ҳосил бўлган деган фикрлар ҳам мавжуд.
ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
172
Лѐсслар тупроқ пайдо бўлиш она жинси сифатида ўзига хос таркибга ва
хусусиятга эга. Бу аломатларга қуйидагилар киради.:
1) Механик таркибида чангли заррачаларнинг кўплиги
2) Микроагрегатлиги
3) Умумий ғоваклигининг баландлиги
4) Карбонатларга бойлиги
5) Коллоидлар миқдорининг камлиги
6) Сингдириш комплексининг пастлиги.
Лѐссларнинг бу хъусусиятлари, уларда ривожланган бўз тупроқларнинг
кўринишини, тузилишини, белгиларини ва ҳоссаларини таркибини
мамлакатимизда тарқалган бошқа тупроқлардан ажратиб туради. Паст
адирлардан тоғли ҳудудларга қараб кўтарилган сари ѐғингарчилик миқдори
170 мм дан то 600 мм га қадар кўпайиб боради.
Ўсимликларнинг турлари ва сонлари ҳам ошиб боради, натижада
биологик фаолият кучаяди. Тупроқларнинг юза қисмида чимли қатлам пайдо
бўлади. Ёғингарчилик миқдори кўп бўлганлиги сабабли бу ерларда лалмикор
деҳқончилиги ҳам ривожланган. Қиш даврида музланиш даври қисқаради
(170-240 кун), ѐз кунлари умумий актив температура миқдори 3500 С дан то
5800 С га қадар кўпаяди. Шунинг учун бўз тупроқлар тарқалган ҳудудларда
суғориш деҳқончили кўп асрлар давомида ривожланган.
Юқорида кўрсатилган факторлар табиий шарт-шароитлар тоғ олди
ҳудудларда, адирларда, тоғларда бўз тупроқларнинг ривожланишига ва
географик тарқалишига олиб келади. Бўз тупроқларнинг кесмасидаги
горизонтларини тузилиши қуйидагидан иборат.
А-А-В-Вса-ВС
А – гумусли, бўз рангли, чимли, ғовакли, кичик кесакли ва чангсимон,
қалинлиги 12-17 см.
АВ – ўтовчи кам гумусли, кўп тешикли ва ғовакли, ѐмғир
чувалчангининг излари жуда кўп, бўз гулранг, кесакли карбонатли,
қалинлиги 15-26 см.
Вса – карбонатли ювилган (эллювиалли), қўнғир кулранг, зичланган,
карбонатли қалинлиги 60-100 см.
ВС – тупроқ ости лѐссли жинс, кулранг, сарғиш бир хил рангда, айрим
жойларда гипс ва карбонатлар учрайди. Гумус миқдори 1-3,5 % гумуснинг
бундай миқдорда ўзгариши бўз тупроқлар типчаларининг ҳар хил
баландликларда ва ҳудудларда турлича ривожланиши билан бевосита боғлиқ.
Атмосфера ѐғин миқдори бўз тупроқларни то 1-2 м га қадар намлатишга ѐки
сув ўтказувчанлигини олиб келади.
Пастга горизонтларда намланиш кузатилмайди. Шунинг учун бу
тупроқларнинг пастки горизонтларида карбонатли ва гипсли қатламлар
вужудга
келади.
Карбонатларнинг
миқдори
5-11%.
Лаборатория
анализларига қараганда бу тупроқларда лойланиш жараѐнлари тупроқ
кесмасини ўрта ва пастки қисмида учрайди. Шунинг учун бу кичик
заррачалар тупроқдаги карбонатлар билан қўшилиб, бирикиб сувда
эримайдиган ѐки эрийдиган микроагрегатлар ҳосил бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |