Тупроқшунослик асослари

 
 
12.1. 
Бўз тупроқларнинг умумий тавсифи 
Бўз тупроқлар республикамизнинг вертикал зонасидаги асосий 
автоморф тупроқлардан ҳисобланади. Бу тупроқлар тоғ олди ва тоғли 
ҳудудларда тарқалган. Уларнинг ривожланиши асосан эфимер-дашт 
ўсимликлар зонасида бўлиб, Ўзбекистонга чегарадош Қозоғистон, 
Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон республикаларнинг ҳудудларида, 
Таянч иборалар:
 қуруқ дашт тупроқлари, субтропик, чўл, 
дашт, тоғ олди, типик бўз, тўқ тусли бўз, бўз тупроқлар, яйловлар. 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
171 
шунингдек бошқа яқин ва узоқ шарқ давлатлдарда ҳам кўп тарқалган. 
Шундай қилиб бўз тупроқлар Тянь-Шань ва Помир Олой тоғ тизмаларининг 
ѐнбағирларида ривожланган бўлиб, вертикал тупроқлар зонасини 1-чи 
босқичини эгаллайди. Бу тупроқлар Ўзбекистонда Ҳисор тоғларининг ҳамда 
Фарғона, Чирчиқ, Охангарон, Мирзачўл, санзар-Нурота, Қашқадарѐ, 
Зарафшон, Сурхандарѐ водийларида жуда кўп тарқалган. Бу ҳудудларда бўз 
тупроқлар тоғ олди пролювиал текисликларда, паст ва баланд адирларда ва 
тоғларда тарқалган бўлиб, мамлакатимизнинг вертикал тупроқлар зонасига 
мос бўлган бўз тупроқлар зонасини ташкил қилади. 
Бўз тупроқлар мамлакатимизнинг шимолида Чирчиқ-Охангарон дарѐ 
хавзаларида 1200-1300 м баландликда тарқалган бўлса, республикамизнинг 
жанубий ҳудудларида (Сурхандарѐ, Қашқадарѐ ва б) бу тупроқлар 1500-1600 
м баландликлардан учрайди. Бўз тупроқлар юқори вертикал зонасида 
жигарранг тупроқлар билан паст қисмида эса Турон паст текислигида 
ривожланган чўлли бўз қўнғир тупроқлар билан чегарадошдир. Бўз 
тупроқларнинг бу хилдаги тарқалиши ва жойланиши уларни Евроосиѐда 
бошқа тупроқлардан ажратиб туради. Бўз тупроқларга ўзига хос ва мос 
белгилар, ҳоссалар ва хусусиятлар борлигидан дарак беради. Шу сабабли бўз 
тупроқлар ҳозирги даврда Марказий Осиѐ давлатларининг ҳудудларидан 
ташқари Афғонистон, Эрон, Арабистон, Кавказ, Ҳиндистон, Хитой ҳамда 
Америка қитъасида ривожланганлиги аниқланган. 
Бўз тупроқлар бу оч тусли бўз, ғовакли, юза қисмидан карбонатлашган, 
кесмасидаги горизонтларга ьаниқ бўлинган, субтропик ярим дашт ва дашт 
зоналарида ривожланган тупроқ типидир. 
Бўз тупроқларнинг генезисини, географиясини ва қишлоқ хўжалигида 
фойдаланиши соҳасида жуда яхши илмий ишларни қуйидаги олимлар 
ўзларининрг катта ҳиссаларини қўшганлар: С.С.Неструев (1913, 1915, 1931); 
А.Н.Розанов (1951); Б.В.Горбунов (1965); Б.В.Горбунов., Ж.Икромов., 
Д.Р.Исматов., Г.М.Конобоева., П.А.Морозова (1975) ва бошқалар.