|
och tusli h o ‘z tuproqlarni
hosil qiluvchi ona jinslar
hisoblanadi. Shu bois tuproqning bu turi asosan mutloq balandligi
250-400 m bo‘lgan tog4oldi tekisliklarida, daryolaming nisbatan
baland-eski qayirlarida, past togiarning etaklarida keng tarqalgan
bo‘ladi. Och tusli bo‘z tuproq tipik bo4z tuproqdan ustki chimli
qatlami tusining ochligi, gumusining kamligi va bu qatlamning
yupqaligi va karbonatli qatlamining tuproq yuzasiga yaqinligi bilan
farqlanadi.
Och tusli bo‘z tuproqlaming aksariyat qismi hozirda sug‘orma
dehqonchilikda, ma’lum qismi esa lalmi dehqonchilikda foydalaniladi.
Tipik b o ‘z tuproqlar
300-400 m dan 800 m oralig‘idagi
tog‘oldi tekisliklari, qir va past tog4lar hamda daryolaming baland
qayir terrasalarini egallaydi. Uning hosil boiishida lyoss va
lyossimon yotqiziqlar asosiy rolni o4ynaydi. Uning ustki qatlamida
gumus miqdori 1,5 dan 2,5 % gacha bo4isa, o‘tlar qalin o‘sadigan
114
hududlarda 2,9 % ga yetadi, shu bilan birga gumus saqlovchi qatiam
qalin 60-70 sm, ba4zan 100 sm gacha borishi mumkin.
Tipik bo‘z tuproqda och tusli bo‘z tuproqqa nisbatan karbonat
ko‘p boisa-da, tuzli va gipsli qatiam ancha chuqurda joylashadi.
Gumus miqdorining nisbatan ko‘pligi ustki qatlamni biroz to4qroq
boiishini ta’minlaydi, biroq tuproq tuzilmasi va tarkibi jihatidan
och tusli bo‘z tuproqnikidan uncha farqlanmaydi.
To‘q tusli b o ‘z tuproqlar
600-800 m dan 1400-1600 gacha
boigan tog‘oldi qiyaliklari va past togiami qamragan boiib, asosan
lyossimon qumoq yotqiziqlar tarqalgan joylarda vujudga keladi. Tipik
bo‘z tuproqdan gumus miqdorining ko‘pligi (2,3-4,5 %), gumus
qatlamining qalinligi (120-130 sm), ustki qismining to‘q tusdaligi
bilan ajralib turadi. Unda bo‘z tuproqning boshqa turlariga qaraganda
ishqori yaxshi yuvilgan, gipsli qatiam chuqurda (2-2,5 m) bo‘1-
ganligidan tuproq sho‘rlanishi deyarli uchramaydi. Bu tuproq turi
ancha yuqorida joylashganligi tufayli sug'orma dehqonchilikda kam
foydalaniladi, ko‘proq lalmi dehqonchilik, bog4dorlaniladi.
Sug'oriladigan bo‘z tuproqlar asosan daryo vodiylari, Mirza-
choi, Qarshi choii va Farg‘ona vodiysida keng tarqalgan boiib,
qadimdan sug‘orilishi tufayli madaniylashtirilib yuborilgan. Gumus
miqdori 1-2 % bo‘lib, hududlarda o‘tloq - bo‘z, botqoq - o'tloq bo‘z,
botqoq - bo‘z kabi gidromorf tuproq turlari ham vujudga kelgan.
2.
Jigarrang va qoram tir qo‘ng‘ir tog‘ - o‘rmon tuproq
mintaqasi togiarning 1200-1600 m dan 2800-3000 m baland-
liklarini ishg‘ol etgan boiib, shimoliy yonbagirlarda 2500-2600,
janubiy yonbagirlarda esa 2800-3000 m gacha ko‘tari!adi. Ushbu
hududlarda yozgi harorat nisbatan pastroq, yog‘in miqdori nisbatan
ko‘proq boiib, o‘simliklaming zich va bir necha qavat tarzda
o‘sishiga imkoniyat yaratiladi. Pastki qavatda har xil o‘tlar qalin
boiib o'ssa, ularning yuqorisida turli butasimon (namatak va b.)lar
va undan yuqorini daraxtlar (archa, yong£oq, zarang va b.)
egallaydi. Mintaqada qumoqlar, sargish -q o ‘ng‘ir loysimonlar va
shag‘allar tuproq hosil qiluvchi jinslar hisoblanadi. Mintaqaning
nisbatan qurg‘oqchilroq joylarida jigarrang, namroq va balandroq,
keng bargli o‘rmonli joylarida qoramtir qo‘ng‘ir tog1 - o4rmon tup
roqlari tarqalgan boiadi.
115
Jigarrang tuproqlarda gumus saqlovchi qatlam 70-100 sm,
gumus miqdori 4-5 %, archazorlarda esa 11 % ga yetishidan rangi
shu tusga kiradi. Mintaqada yog‘inning ko4pligidan (500-800 mm)
yuqori qatlamdagi eruvchi tuzlami pastki qatlamga yuvib tushiradi
va natijada tuproq sho'rlanishiga y o i qo‘yiImaydi.
G‘arbiy Tyanshanning yong‘oqzor va butali semam hududla-
rida qoramtir - qo4ng4ir tog4 - o4rmon tuproq turi joylashgan boiib,
morfologik jihatdan jigarrang turga yaqin, ammo gumusining
ko‘pligi (14 %), donadorligi, rangining qoramtir qo4ng4ir tusi bilan
farq qiladi.
Ushbu tuproq turlari tarqalgan tik yonbagirlarda insonlarning
nooqilona xo4jalik faoliyatlari ta’sirida eroziya jarayolami rivoj
langan.
3.
Och tusli qo‘ng‘ir - o‘t!oq - tuproq mintaqasi tog‘laming
3000-3300 mdan baland qismlarida joylashgan bo‘lib, tuproq
unchalik qalin emas, chunki bu tuproq turi skeletli delyuvial tog4
jinslarida vujudga kelgan hamda hududni yalpisiga tutashgan holda
qoplamay, uzuq-kesik ravishda joylashgan. Qulay relyefli, nam va
o 4simliklar qalinroq boigan shimoli-g4arbiy yonbag4irlarda bu
tuproq turi kengroq tarqalgan, gumus qatlami qalinligi 30-60 sm,
gumus miqdori esa 5-7
%
ga yetadi. Janubiy yonbagirlarda,
aksincha tuproq yaxshi rivojlanmagan, tuproq qatlami yupqa, gumus
miqdori 2-3 % ni tashkil etgani holda, aksariyat joylarda qoyalar
yalang4ochlanib, tub tog4 jinslari ko4rinib yotibdi, doimiy qor va
muzliklar mavjud. Mintaqaning ana shunday doimiy qorlarga yaqin
joylarida kichik maydonlarda baland tog4 - o4tloq va torfli botqoq
tuproq turlari ham uchraydi, torfli botqoq tuprogining ustki qismida
18-20
%
gumus boiadi, uning 10 sm dan pastki qismida gumus
miqdori keskin kamayadi (1-3 %). Bu tuproq mintaqasi asosan
yozgi mavsumiy yaylov sifatida ahamiyatga molik.
Tayanch ibora va atam alar:
Lyoss tuproq, masshtab, gips, taqirlar va taqirli tuproqlar,
o4tloq tuproqlar, botqoq - o4tloq tuproqlar, sho4rxoklar, madaniy
tuproqlar, prolyuvial yotqiziqlar, qayir, torfli botqoq tuprogi.
116
Do'stlaringiz bilan baham: |
