Tuproqlar geografiyasi

mayda masshtcibli —
masshtabi 1:500000 dan kichik; 
о ‘rta masshtabli —
masshtabi 1:100000 dan 1:300000 gacha; 
yirik masshtabli
— masshtabi 1:10000 dan 1:50000 gacha; 
mukammallari -
1:5000 va yirik.
Tuproq xaritalari tuproqning hududda tarqalish xususiyatiarini, 
aniq maydonlardagi tuproq tiplari, ulaming majmuasini aks ettiradi. 
Xarita eksplikatsiyasida qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan barcha 
tuproqlaming mavjud maydonlari ko‘rsatilgan bo‘ladi. Tuproq 
xaritasiga ilova qilinadigan legendada - tushuntirish matnida 
hududning tabiiy sharoiti, tuproqlaming tarqalishidagi qonuniyatlar, 
ulardan maqbul - oqilona foydalanish, tuproq xossalariga ko‘ra Yer 
maydonlarida olib boriladigan zarur tadbirlar yoritiladi.
Mayda masshtabli xaritalarda viloyatlar, yirik mintaqalar —
o‘lkalar yoki butun mamlakatning tuproq qoplami aks ettirilgan 
bo‘ladi. Ulardan yer fondlarini hisobga olib borish (tuproq -
geografik rayonlashtirish va h.k)uchun foydalaniladi.
119

---

0 ‘rta masshtabli xaritalar asosan yig‘ma va umumlashgan 
tarzda bo‘ladi; ular agrotuproq rayonlashtirishni o‘z ichiga oladi va 
rejalashtiruvchi hamda yuqori tashkilotlarga mo‘ljallangan boiadi.
M ukammal (batafsil) xaritalar - ilmiy tadqiqot muassasalari 
(tajriba maydonlari, institutilar va boshqalar)ning tajribalar uchun 
belgilangan ekin maydonlari uchun tuziladi. Ular asosida xo‘jalik- 
larda ayrim maydonlaming zaxini qochirish va sug‘orish, bogiar va 
tokzorlar Ьафо qilish, tajriba va nav sinash maydonlarini tashkil 
etish kabilar loyihalanadi.
Yirik masshtabli xaritalar. Bunda masshtab tanlash (1:50000 
yoki 1:10000) tekshirilayotgan hududning relyefi, tuproq qopla- 
mining murakkabligi va xo'jalikning yo‘nalishiga bogiiq. 0 ‘zbe- 
kistonning paxtachilik xo‘jaliklarida odatda, relyefi tekisroq boigan 
sharoitda 1:10000 (1 sm da 100 m) masshtabli tuproq xaritalari 
tuziladi.
2010-yili “Yergeodezkadastr” Davlat Qo‘mitasining topshiri- 
g‘iga binoan ushbu qo‘mita tasarrufidagi “Tuproqshunoslik va agro- 
kimyo” ilmiy tadqiqot davlat instituti olimlari tomonidan respubli- 
kamizda birinchi marta “0 ‘zbekiston Respublikasi tuproq qoplam- 
lari atlasi” yaratildi. Atlasni nashrga tayyorlash va nashr etish 
“Kartografiya” ilmiy ishlab chiqarish davlat korxonasi xodimlari 
tomonidan amalga oshirildi. Atlasning qog‘oz bichimi 70x100 sm.
Kartalar 1:350 000; 1:400 000; 1:600 000; 1:750 000; 1:800 
000; 1:2 000 000; 1:2 500 000; 1:4 000 000 masshtablarda tuzilgan. 
Atlasda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, barcha viloyatlar va 
0 ‘zbekistonning tuproq xaritalari berilgan. Shuningdek, atlasda res- 
publikamizning tuproq-geografik va geomorfologik rayonlashtirish 
xaritalari berilgan. Tuproq xaritalarida sifatli rang (fon) usuli bilan 
balandlik mintaqasi tuproqlari beshta guruhga, ya’ni, och qo'ng'ir, 
jigarrang, to‘q tusli bo‘z, tipik bo‘z va och tusli bo‘z tuproqlar 
mintaqasiga ajratib tasvirlangan. Cho‘l zonasi tuproqlari esa ikkita 
guruhga, ya’ni mo‘tadil subboreal, issiq va iliq subtropik kichik 
ch o i zonasiga ajratib tasvirlangan. Kartografik tasvirlash usullari va 
grafik vositalar yordamida respublika Yer fondining hozirgi 
paytdagi qoplamlari aniq tasvirlangan.
Tuproq hosil bo‘lishining zonal-mintaqaviy va provintsial- 
iqlimiy qonuniyatlari asosida tuproqlarning genetik xilma-xilligi
120

---

ko‘rsatilgan. Atlas tarkibiga kiritilgan xaritalar va boshqa matnli 
hamda grafik materiallar boshqaruvning turli bosqichlarida tuproq 
unumdorligini oshirish, melioratsiyalash, yerlami muhofaza qilish 
va ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha eng tejamli va samarali 
usullarni aniqlashga va qoilashga imkon beradi. Shubhasiz, mazkur 
atlas respublikamiz iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlaridan biri 
boigan qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan korxonalar ishchi-xiz- 
matchilari, ilmiy tadqiqot institutlari xodimlari, oliy o‘quv yurtlari 
professor-o‘qituvchilari, tuproqshunos-amaliyotchilar, shuningdek, 
stajyor-tadqiqotchi-izlanuvchilar faoliyatida muhim manba bo‘lib 
xizmat qiladi.
1.2. Yer kadastri va tuproq bonitrovkasi
K adastr (fransuzcha -