Тупроқ физикаси

 
§10.2. Тупроқнинг магнитлилик хусусиятларини ўлчаш услублари 
Ушбу бобнинг 10.1-§ да таъкидланганидек, бирон-бир жисмнинг, шу 
жумладан тупроқнинг, магнит хоссаларини ҳар томонлама баҳолаш учун 
магнит ўтказувчанлик, магнитланиш эгри чизиғи ва гистерезис эгри чизиқлари, 
қолдиқ магнитланганликни аниқлаш лозим. Бундай баҳо магнит хусусиятлари 
турлича бўлган моддалар: бир томондан – кучли магнитли ферроминераллар, 
иккинчи томондан – кучсиз парамагнитли минералларга берилади. Бундай 
ўлчовларни энг хилма-хил шароитларда амалга ошириш керак, яъни юқори 
аниқлик керак бўлса лабораторияда, унчалик аниқлик талаб қилинмаган 
ҳолларда эса дала шароитларида ўтказилади.
Тупроқнинг магнит хоссаларини ўлчаганда тупроқ намунасига исталган 
шакл бериб бўлмаслигини ѐдда тутиш лозим. Ушбу ҳолатлардан келиб чиқиб 
бир нечта услублар таклиф қилинган. Уларнинг ҳар бирини у ѐки бу аниқликни 
таъминлаган ҳолда маълум бир конкрет шароитлардагина қўллаш мумкин. 
Амалиѐтда энг кўп қўлланиладиган услубларга қисқа тўхталиб ўтамиз. 
Баллистик услуб. 
Услубнинг моҳияти қуйидагича,
 
текширилаѐтган 
намуна 
М
индуктивлиги маълум бўлган бирор бир ғалтак ичига 
жойлаштирилади. Намунадаги магнит оқими ўзгарганида уни ўраб турган 
ғалтакда индуктив ток ҳосил бўлади. Бундай токни баллистик гальванометр 
билан ўлчаш мумкин.
Агар dη вақт давомида магнит оқими dθ га, ғалтакдаги ўрамларнинг сони 
ва унинг ом қаршилиги тегишли равишда Wв ва R га тенг бўлса, ушбу ток
га тенг бўлади.
Намунадаги оқимни 0 дан Ф гача ўзгартириш орқали ғалтакда ҳосил 
қилинадиган электрнинг тўла миқдори
га, 
оқимни 
+Ф 
дан 
–Ф 
гача
ўзгартирилганда эса
(8) 
га тенг. Бу ерда
а
— гальванометр стрелкаси ѐки ойнасининг оғиш 
бурчаги, Сr эса гальванометр доимийси.
(12.8) дан Ф оқимини, бундан индукция катталиги В=Ф/S ни топамиз (S 
— намуна кесимининг майдони). Бунинг учун 
CrR
доимийси ҳақида билиш 
керак, чунки (14.8) формуладаги бошқа катталиклар маълум, В эса қуйидагига 
тенг 

---

265 
(9) 
 
CrR
қиймати қуйидагича топилади. Ғалтакнинг иккиламчи обмоткасига 
(чулғамига) кетма-кет уланган бирламчи обмоткасидаги (чулғамдаги) ток кучи
+I дан -I гача ўзгарганида баллистик гальванометр кўрсатган қиймат 
белгиланади. Иккиламчи обмотка ҳосил қилган магнит оқими
га тенг.
Бу ерда
R
1
- иккиламчи обмотка (чулғам)нинг қаршилиги. Одатда, унинг 
катталигини намуна атрофидаги ғалтак қаршилигининг қийматига тенг қилиб 
олинади. Бу катталик билан ушбу қаршилик кетма-кет бириккан бўлади
(R=R
1
).
У ҳолда
(10) 
Баллистик ускунанинг чизмаси 75-расмда келтирилган, у ердаги ҳарфлар 
қуйидагиларни билдиради: 
К
- намунани ўраб олган магнитловчи ғалтак, 
ВИ
- 
гальванометрни градуировка қилиш учун икки тарафлама индукция ҳосил 
қиладиган эталон ғалтак, 
КВИ 
- намуна ва ўлчаш ғалтаги ѐрдамида ҳосил 
қилинган тирқиш (зазор)даги магнит оқимини компенсациялаш учун 
мўлжалланган ўзгарувчан ўзаро индукцияли компенсацион ғалтак, 
R
1
ва R
2
– 
қуйи - ва юқори 
Ом
ли бошқарувчи реостатлар, А
1
ва А
2
- амперметрлар, 
G
- 
баллистик гальванометр, П
1
ва П
2
- гальванометр занжиридаги ток йўналишини 
ўзгартирувчи асбоб, 
П
3
- магнитловчи ғалтак ѐки намунани ѐқиш учун 
переключатель, 
Р
ва 
В 
- барча схемаларни ѐқиш ва ток кучини ўзгартириш учун 
рубильниклар (бириктиргич-ажратгичлар).