Тупроқ физикаси

56-жадвал 
Тоғ жигарранг тупроқларнинг магнитлилик хусусиятлари 
1-кесма 
2-кесма 
3-кесма 
5-кесма 
10-кесма 
Чуқур-
лиги, см 
х·10
-6 
ед·СГСМ, 
г 
Чуқур-
лиги, см 
х·10
-6 
ед·СГСМ, 
г 
Чуқур-
лиги, см 
х·10
-6 
ед·СГСМ, 
г 
Чуқур-
лиги, см 
х·10
-6 
ед·СГСМ, 
г 
Чуқур-
лиги, см 
х·10
-6 
ед·СГСМ, 
г 
0-12 
54 
0-15 
91 
0-7 
71 
0-12 
106 
0-9 
70 
12-33 
63 
15-30 
94 
7-20 
74 
12-32 
105 
9-35 
71 
33-65 
70 
30-53 
93 
30-50 
71 
35-55 
96 
35-55 
75 
65-88 
47 
53-106 
80 
60-100 
48 
62-82 
36 
55-107 
82 
88-120 
36 
106-134 
67 
100-150 
34 
110-130 
60 
107-180 
46 
120-205 
36 
134-245 
4 
150-190 
38 
аниқлан-
маган
аниқлан-
маган
аниқлан-
маган
аниқлан-
маган
205-270 
47 
245-285 
36 
190-260 
37 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
270-340 
46 
285-355 
44 
аниқлан-
маган 
аниқлан-
маган
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
340-400 
45 
355-400 
54 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
400-450 
42 
400-440 
53 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
450-500 
32 
440-500 
66 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
-"- 
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, ўрганилган тупроқларнинг магнитлилик 
хусусиятлари тупроқ профили бўйлаб ўзгариб боради. Магнитлилик 
хусусиятларининг энг юқори қиймати устки қатламларга тўғри келади, 
магнитлилик 
қийматининг 
камайиши 
тупроқ 
кесмаларининг 
турли 
чуқурликларида турлича тезликда бориши кузатилади. Масалан, 1,3 кесмаларда 
магнитлилик хусусиятининг максимал қиймати 1-1,5 м чуқурликгача кузатилса, 
бу қиймат 2-кесмада 2,5-2,8 м чуқурликгача етади. Магнит хусусиятларининг 
тупроқ профили бўйлаб ўзгариши баъзи тупроқ кесмаларида турлича боради, 
афтидан бу тупроқ ҳосил қилувчи жинслар таркибига боғлиқ бўлиши мумкин.
Мустақил ишлаш учун саволлар: 
1.
 
Тупроқнинг магнитлик хоссалари деганда нимани тушунасиз? 
2.
 
Тупроқнинг магнит хоссаларини баҳолаш учун қайси параметрларни 
ҳисобга олиш керак? 
3.
 
Минераллар магнит хоссасига кўра неча гуруҳга бўлинади? 
4.
 
Магнит хоссаларини тупроқ структурасига таъсири борми? 
5.
 
Тупроқнинг магнитлилик хусусиятларини ўлчаш услублари ҳақида 
тушунча беринг? 
6.
 
Тупроқ магнетизми соҳасидаги асосий далиллар ва айрим 
қонуниятлари ҳақида тушунча беринг? 

---

277 
7.
 
Айрим минераллар ва тупроқнинг нисбий магнит таъсирчанлиги 
қандай? 
8.
 
Ўзбекистонда тупроқнинг магнитлилик хоссалари бўйича изланишлар 
олиб борган қайси олимларни биласиз? 
9.
 
А.Лукшиннинг тупроқ магнетизми соҳасига қўшган ҳиссаси ҳақида 
гапириб беринг? 
10.
 
Тупроқнинг магнитлилик хусусиятлари тупроқ таркибидаги темир 
миқдорига қараб ўзгарадими? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
V-БЎЛИМ. ТУПРОҚ АТОМ ФИЗИКАСИ 
 
XI-боб. Тупроқнинг радиоактивлиги 
§ 11.1. Тупроқнинг радиоактивлиги ҳақида тушунча. Тупроқдаги табиий 
радиоактив элементлар 
Радиоактивлик
деганда баъзи кимѐвий элементлар изотопларининг ўз- 
ўзидан емирилишида элементар заррачалар ѐки ядролар нурланиб бошқа 
кимѐвий элементлар изотопларига айланиш хоссасига айтилади. 
Элементларнинг парчаланиш ва бошқа элементларга айланиш жараѐни 
деганда атом ядроларининг ўз-ўзидан кучсизроқ энергетик ҳолатдан кучлироқ 
энергетик ҳолатга ўтишини тушуниш керак. Бунда:
а) бунда ажралган энергияни α ва β заррачалар ва γ - квантлар олиб 
кетади; 
б) ядро зарядининг тубдан ўзгариши натижасида бошланғич ядрога 
нисбатан бутунлай янги кимѐвий хоссаларга эга бўлган янги элементларни 
пайдо бўлиши билан кузатилади. 

---

278 
Маълум бўлган барча радиоактив айланишлар уч қаторга жойлашадилар: 
уран (U) қатори, торий (Th) қатори ва актиноуран (AcU) қатори. Ҳар қандай 
радиоэлемент чиқарилаѐтган нурланишнинг бирор аниқ энергияси билан 
характерланади. Масалан, уран ва торий қаторларидаги α, β ва γ нурланишлар 
энергияси бир-биридан кескин фарқ қилади ва бу ўз навбатида тоғ жинслари, 
минераллар ва тупроқларнинг радиоактивлигини аниқлаш усулларини ишлаб 
чиқишга асос бўлади. Тоза (соф) ҳолда ажратиб олиниши мумкин бўлган узоқ 
сақланувчи радиоактив изотоплар (U, U
234
, U
235
, Th, Ra) ни оғирлик бўйича 
баҳолаш учун оғирликнинг одатдаги бирликлари – граммлар ва улушлари 
қўлланилади. Бошқа сунъий ва табиий элементлар учун бошқа – уларнинг 
радиоактивлик даражасига асосланган - Кюри бирлиги қабул қилинган. Бу 1сек 
да 3,7х10
10
емирилишга тенг фаоллик бирлигидир. Кўпинча, милликюри ва 
микрокюри бирликлари қўлланилади. улар ўзаро қуйидагича муносабатда 
бўлади: 1 милликюри = 10
-3
кюри, 1-микрокюри =10
-6
кюрига тенгдир. 
Тупроқларда ҳозирги вақтда маълум бўлган барча радиоактив элементлар 
мавжуд. 
57-жадвалда маълум усуллар билан аниқланганлари келтирилган. Ушбу 
жадвалда бу элементларнинг қисқача характеристикаси, хусусан ярим 
емирилиш даври ва емирилишнинг охирги маҳсулотлари келтирилган. 
U, Th, Ra ва Io каби элементлар табиатда кўп тарқалганлиги ва кучли 
радиоактив элементлар бўлганликлари учун фақат шу элементлар ва уларнинг 
емирилиши натижасида ҳосил бўладиган баъзи бир оралиқ маҳсулотлари 
ҳақида фикр юритиш мақсадга мувофиқдир. U, Th, Ra, одатда, тупроқнинг 
минералогик қисмига ва она жинс таркибида жойлашган бўлади ва баъзи бир 
шароитларда тупроқ эритмасига ўтиши мумкин. 
Она 
жинсларда 
учрайдиган 
ушбу 
элементларнинг 
миқдорий 
кўрсаткичлари ҳақида 58-жадвал маълумотларидан фикр юритиш мумкин.