Тупроқ физикаси

 
§8.9. Тупроқ иссиқлик режимининг ғўза ривожланиши даврида ўзгариши 
Тупроқ ҳарорати иссиқлик режимининг асосий кўрсаткичи ҳисобланади. 
Шунинг учун иссиқлик режими, кўпинча, тупроқ ҳарорати ҳам дейилади. Қуѐш 
энергияси тупроқ юзасини сутка мобайнида ва йилнинг айрим фаслларида бир 
хил қиздирмайди. Бинобарин, тупроқ ҳарорати сутка давомида ва мавсумга 
қараб ҳар хил бўлади. Тупроқ ҳароратининг максимал миқдори кундузги 13-14 
соатларга тўғри келади, қуѐш чиқиш пайтида эса тупроқ ҳарорати минимал 
даражада бўлади. Ҳароратнинг суткалик ўзгариб туриши, асосан, тупроқнинг 
устки (0-5 см) қатламида содир бўлиб, 40-50 см ва ундан чуқурроқ 
горизонтларда деярли ҳеч қандай ўзгариш бўлмайди. 
Тупроқ ҳароратининг суткалик ўзгаришига ҳавонинг очиқ ѐки булутли 
бўлиши, ѐғин-сочин, шамол, шунингдек ер юзасининг ўсимлик ѐки қор билан 
қопланганлиги ҳам катта таъсир этади. Шунинг учун ғўза экилган далалардаги 
тупроқларнинг ҳар хил чуқурликдаги ҳароратининг суткалик ўзгариши ғўза 
ривожланишининг турли фазаларида турлича бўлади (39-расм). 
39 - расмда ғўза ўсишининг турли даврларига қараб, тупроқ ҳароратининг 
ўзгариши тасвирланган; 1-чигит экилган пайт ва унинг тўла униб чиқиши; 
2-ғўзанинг тўла униб чиқиши ва шоналай бошлаши; 
3-ғўзанинг шоналаши ва гуллай бошлаши; 
4-ғўзанинг гуллаши ва кўсакларининг очилиш даври; 
5-кўсакнинг тўла етилиб ѐппасига очилиш даври. 
Биринчи даврда тупроқнинг устки ва пастки қатламларининг суткалик 
ҳарорати иккинчи даврдагига нисбатан анча паст эканлиги кўриниб турибди. Бу 
ҳодиса апрель-май ойлари ичида сезиларли даражада бўладиган ѐғин-
сочинларнинг миқдорига боғлиқ. Ёғин-сочин пайтида ҳавонинг булутли 
бўлиши ва тупроқдаги намгарчиликнинг ошиши тупроқ ҳароратига сезиларли 
таъсир кўрсатади. 

---

205