Тупроқ физикаси

 
 
41-расм. Тупроқнинг юза қисмидаги ҳароратни ўлчаш асбоби 
(“Термопаук” АФИ) 
Тупроқнинг солиштирма иссиқлик сиғими, иссиқлик заҳираларини 
ҳисоблаш ва тупроқнинг бошқа термик хоссаларини ўрганиш услублари 
В.И.Димонинг ―Тепловой режим почвы‖ деган илмий ишида ўз изоҳини топган. 
Тупроқ ҳароратини аниқлаш усуллари. 
Тупроқ юзасининг кузатиш 
муддати (бирор аниқ вақт пайти) даги ҳароратини ўлчаш учун муддатли 
термометр ТМ-3, тупроқ юзасининг кузатиш муддатлари оралиғидаги энг юқори 
ҳароратини ўлчаш учун максимал термометр ТМ-1, тупроқ юзасининг кузатиш 
муддатлари оралиғидаги энг паст ҳароратини ўлчаш учун минимал термометр 
ТМ-2 лар ишлатилади. Агрометеорологик ўлчашларда энг кўп ишлатиладиган 
термометр муддатли психрометрик термометрлардир. Барча суюқликли 
термометрлар каби психрометрик термометр ҳам учта асосий қисмдан: 

---

208 
цилиндрик ѐки шарсимон шаклдаги шиша резервуар ва унга кавшарланган 
капилляр (ингичка) канали бор шиша найча (трубка) ҳамда бўлимларга 
тақсимланган шкаладан ташкил топган. Резервуар ва капиллярнинг маълум 
қисми симоб билан тўлдирилган. Капилляр най ва шкала шиша най ичига 
жойлаштирилган (42-расм). 
 
42-расм. Суюқли термометрларни ўрнатиш 
Симобли термометрлар ҳарорат ўзгарганида симоб ҳажмининг 
ўзгаришига асосланиб ишлайди. Бундай термометр ѐрдамида анча паст, 
масалан - 38,9

С дан паст ҳароратни ўлчаш мумкин эмас. Чунки, бу ҳароратда 
симоб қотади ва термометр ишдан чиқади. 
Максимал термометр симобли, унда сут рангли шишага шкала чизилган 
бўлиб, резервуари цилиндрик ѐки шарсимон бўлади. Шкаланинг чегаралари -
36

С дан +51

С гача ѐки -21

С дан +71

С гача бўлади. Шкаладаги 1 та бўлим 
қиймати 0,5

С га тенг. 
Термометрнинг максимал кўрсатиши махсус штифт (шиша таѐқча) 
ѐрдамида сақлаб турилади. Термометрни тайѐрлашда резервуар тагига учи 
капиллярга кириб турадиган қилиб кичкина шиша штифт пайванд қилинган. 
Бунинг натижасида резервуардан капиллярга ўтиш йўли торайиб қолади (бу 
ҳолда резервуардан капиллярга ўтиш йўли капиллярдаги канал кесимидан 
кичикроқ кесим юзли ҳалқадан иборат бўлиб қолади). 
Метеорологик станцияларда тупроқ юзасининг ҳароратини ўлчаш учун 
термометрларни махсус очиқ (ўтдан тозаланган) ва юмшатилган майдон 
марказига ўрнатилади. Учала (муддатли, максимл, минимал) термометрлар бир-
биридан 10-15 см масофага, резервуарларини шарққа қаратиб ва тупроққа 
ботириб ўрнатилади. Резервуарлар тупроққа зич тегиб туриши керак. Муддатли 
ва минимал термометрлар горизонтал, максимал термометр эса резервуарга 
томон озгина қия қилиб ўрнатилади, яъни резервуарини пастроқ қилиб 
ўрнатилади. 
Тупроқ 
ҳайдалма 
қатламининг 
ҳароратини 
Савинов тирсакли 

---

209 
термометрлари ТМ-5 билан ўлчанади. Савинов термометрлари комплект тарзда 
чиқарилади, 1 та комплектда тупроқнинг 5, 10, 15, ва 20 см чуқурликларидаги 
ҳароратини ўлчашга мўлжалланган 4 та термометр бўлади (43-расм). 
Тирсакли термометрларни ҳам тупроқ юзасининг ҳароратини ўлчаш учун 
термометрлар жойлаштирилган махсус майдончага жойлаштирилади.