Тупроқ физикаси

44-расм. Тупроқнинг электр қаршилиги 
ҳарорат йўналишлари.
1, 2, 3 рақамлар турли хил тупроқ типларига 
мос келади.
 
Бу ерда, бутун чизиқлар – 
солиштирма қаршилик (σ), узуқ чизиқлар – 
электр ўтказувчанликни (σ) ифодалайди.
Улар томонидан келтирилишича, 
ζ(
t
) ўрта ва юқори частоталарда бир 
хилдаги тавсифга эга ҳисобланади. Шунингдек, тупроқнинг зичлашиш 
даражаси ҳам ζ(
t
) кўринишдаги функционал боғлиқликка сезиларли таъсир 
кўрсатмайди. Зичлашиш омили частота омили сингари ζ нинг фақат мутлоқ 
қийматларигагина таъсир қилиши қайд қилинади. Ушбу кўринишда, нисбатан 
юқори зичлашиш шароитларида ζ қиймати ўрта радиочастоталарга нисбатан 
юқори радиочастоталар шароитида паст бўлиши кузатилади.
Ҳароратнинг ортиши билан ζ қийматининг ортиши кўриниши 
ифодаланувчи ҳароратнинг таъсири шу билан тушинтириладики, бунда 
t 
қиймати ортиши билан ζ
0 
қиймати ортиши кузатилади, шунингдек 
σ
р
қиймати 
ҳам аста – секин ортиши релаксация вақти камайиши кузатилади. ζ
d
қийматининг камлиги сабабли ҳисобланишларда уни ҳисобга олмаслик 
мумкин. 
 
§ 9.3. Тупроқ заррачаларининг шакли, умумий ғоваклиги ва электр 
ўтказувчанлик ўртасидаги боғлиқликлар 
Кукунсимон 
материалларнинг, 
жумладан 
ушбу 
кўринишдаги 
тупроқларнинг электр ўтказувчанлик қийматини ҳисоблашда кўп сонли амалга 
оширилган тадқиқот натижалари асосида илгари сурилган ғоялар физиклар – 
Максвелл ва Релеларга тегишлидир (1873, 1892). 
Максвелл томонидан узлуксиз муҳитнинг электр майдони кўриб 
чиқилган бўлиб, унда турли хил электр кўрсаткичларга эга бўлган сферик 
заррачалар жойлашганлиги келтирилади, ушбу заррачалар ўзаро боғлиқ бўлган 
ҳолатда хусусий майдонни юзага келтиради. Бу кўринишдаги тизимда умумий 
майдон ҳисобланиши ζ
0 
узлуксиз муҳит, киритма материаллар – 
σ
i
, шунингдек 
муҳитнинг фоиз таркибий улуши ҳажми (
V
0
) ѐки заррачаларнинг фоиз таркибий 
улуши ҳажми (
V
i
) орқали электр ўтказувчанлик умумий электр қаршилиги 
билан ифодаланишини белгиловчи формулани олиш имконини беради (V = 
V
i
+ 
V
0
= 100%). 
Икки фаза тизим (кубсимон, тетраэдрик ва бошқалар) структураси 
маълум бир моделларидан келиб чиққан ҳолатда ва Реле у ѐки бу тизимлар 
заррачалари ўртасидаги ўзаро боғланиш схемасидан келиб чиқиб, берилган 
потенциал градиенти қийматида электр токининг келиб чиқиш йўлларини 
кўриб чиққан. Шунингдек, у ζ = f (ζ
0
, 
σ
i
, 
V
i
) типидаги формулаларни келтириб 
чиқарган. 

---

215 
Навбатдаги 
босқичда 
ушбу 
формулалар 
кўп 
марталаб 
такомиллаштирилган, алоҳида қисмлари бўйича ривожлантирилган ва 
натижада цементлар, бетонлар каби турли хилдаги икки фазали аниқ бир 
объектлар, жумладан қуруқ ҳолатдаги тупроққа оид етарлича даражада бой 
адабиѐтлар тўпланган. Барча маълум бўлган хулосалар ва формулаларни 
ойдинлаштириш имконияти мавжуд эмаслигидан келиб чиққан ҳолда, турли 
хил муаллифлар томонидан билдирилган нисбатан энг машҳур якуний 
натижаларгагина тўхталиб ўтишни мақсадга мувофиқ ҳисоблаймиз. 
Ботхер, 
Польдер 
ва 
Вансентен 
(1946) 
Максвелл 
ғояларини 
ривожлантириш орқали қуйидаги кўринишдаги формулани тавсия қилишган: 
ζ = ζ
0




















