243
Ушбу ўринда қайд қилиб ўтиш керакки, бир қатор ҳолатларда ҳам тупроқ
заррачаларининг ғадир – будурлиги, тупроқ таркибидаги чангсимон фракция
миқдорини, тупроқнинг
гранулометрик таркибини, тупроқнинг доимий
равишда зичлашиш усуллари ѐки намунанинг мажбурий равишда зичлашиш
ҳолатларини ҳисобга олиш талаб қилинади. Кўпгина ҳолларда айнан сўнгги
усулда тупроқ намунасини суъний равишдаги сиқиш қўлланилади, бунда босим
қийматини бирмунча даражада ўзгартириш орқали босим
Р
ўзгаришларининг
электр қаршилик
R
қийматига таъсири йўқотилиши амалга оширилади.
Афсуски,
R
(
Р
) функциянинг боғлиқмаслиги кўпгина ҳолларда нисбатан юқори
босим шароитларида қайд қилиниб, намунанинг
сезиларли деформацияга
учраши ва ундан намликнинг сиқиб чиқарилиш ҳолати кузатилади.
Прессловчи, пружинали, валикли, махсус юкламали, оғирлик қўйиш ва
бошқа турли хил шакллардаги тупроқ намунасини зичлаштирувчи
конструкциялари мавжуд бўлиб, тупроқ намунасига талаб қилинган
тарздаги
электродларнинг тупроқ билан доимий боғланишини юзага келтириш
мақсадларида қўлланилади.
Бир қатор тадқиқотчилар ишларида тупроқларнинг шўрланиш
даражасининг нам тупроқларда электр қаршилик қийматини ўлчашга таъсири
ўрганилган. Эверт ва Бавер (Ewart, Baver, 1951) томонидан кўрсатилишича,
тупроқ намлиги қийматининг пасайиши билан аста – секин электр қаршилик
қийматининг ортишини ифодаловчи одатдаги «
қаршилик – намлик
»
R
=
f
(
W
)
функцияси ўзгаришлари муҳитда NaCl тузининг унча катта бўлмаган миқдорда
мавжуд бўлиши шароитида (0,1% даражасида) сақланиб қолади, 0,2 % бўлган
ҳолатда эса ушбу ўзгаришлар сезиларли қийматга эга бўлиши таъкидланади.
Сўнгги концентрация қийматида тупроқ қаршилик қийматининг паст даражада
бўлиши қуриш жараѐни давомида доимий ҳолатда сақланиб қолиши
кузатилади. Бунда 8
атм
га тенг бўлган осмотик босим ўзгаришлари қайд
қилинади.
Алоҳида ҳолатда кўпгина услубий тадқиқотларда тупроқнинг
электр
ўтказувчанлик хусусиятини ўрганиш юзасидан изланишлар олиб борилган. Бу
ерда иккита схема алоҳида қайд қилиб ўтилади: яъни доимий ва ўзгарувчан ток
шароитидаги ҳолатлар. Биринчи вариант учун қуйидаги тажриба схемаси типик
ҳолат ҳисобланади. Яъни, 105
о
С ҳарорат таъсирида тўлиқ ҳолатда қуритилган
тупроқ намунаси шиша ѐки чиннидан ясалган цилиндр идишда зич ҳолатда
прессланади (узунлиги ~2,5
см
, қалинлиги 1,5
см
ва ички диаметр ўлчами ~10
см
). Цилиндрга мис электродлар туширилади. Намуна кейинги босқичда
тупроққа сув сепиш усулида намлантирилади. Қаршилик қийматини ўлчаш
амперметр – вольтметр усулида амалга оширилади. 220
В
кучланиш электр
манбаидан потенциометр орқали берилади, бунда цилиндрда тажриба вақтида
доимий ҳолатдаги 120
В
кучланиш сақланади.
Иккинчи вариантдаги тажриба схемаси ҳам деярли ушбу кўринишга эга
ҳисобланади. 50
Гц
частотага эга бўлган 220
В
кучланиш автотрансформатор
орқали юқоридаги каби цилиндрга солинган ва доимий 120
В
кучланиш
берилувчи тупроқ намунасига берилади. Бу кўринишдаги барча схемаларнинг
244
ишлаб чиқилиши XX асрнинг охирларидан бошлаб ривожлантирила бошланган
ва бу жараѐн ҳозирги вақтгача давом этмоқда, бу йўналишдаги
ишлар
тупроқнинг электр ўтказувчанлиги ва ток частотаси ўртасидаги боғланишларни
аниқлаш мақсадларига қаратилган. Ушбу масаланинг муҳимлигидан келиб
чиққан ҳолатда уни батафсил кўриб чиқамиз.
Do'stlaringiz bilan baham: