Тупроқ физикаси

 
64-расм. Тупроқнинг электр 
ўтказувчанлигини 
ўлчашда 
фойдаланилувчи 
резонанс 
усулининг 
принципиал 
тузилиш схемаси. 
 
Контур индуктив тарзда юқори 
(
ω
1
) ва паст (
ω
2
) частотали 
лампали генератор билан уланган ва шунингдек ясси конденсатор (
О
) ва уйғун 
ток (
I
) индикаторидан ташкил топган. Ўрганилаѐтган тупроқ намунасини 
С
конденсаторга жойлаштириб, паст частотали (
ω
2
) лампали кучланиш 
генератори (
Е
0
) орқали таъминланувчи ўлчаш контури резонансга ростланади. 
Токнинг 
I
0
 
= 
I
01
максимал қиймати ушбу ҳолатда қуйидаги формула асосида 
ҳисобланади: 
I
01 
= 
R

01
0


, 

---

237 
Бу ерда, 
R
– намунанинг фаол ҳолатдаги қаршилиги қийматини 
ифодалайди. Намуналарни қисқа туташтириш орқали ва олдинги резонанс 
ҳолатини сақлаб қолган ҳолатда, энди контурнинг фаол қаршилиги сифатида 
(
R
0
) янги қийматни ҳосил қиламиз ва у 
R 
=
 R
02
га тенг ҳисобланади. Бу ҳолатда 
I
01
= 
E
0
/
R
02
келиб чиқади. Бу иккала резонанс шароитлари қуйидаги қийматни 
ҳисоблаш имконини беради: 
ρ = 
d
S
(
 R
02
– 
R
01
) 
Бунда контурнинг тўлқинга оид қаршилиги 
0
0
C
L
унинг фаол қаршилиги 
R
0
қийматидан катта бўлиши керак. Етарлича кўп ҳолатларда товуш частотаси 
ўзгарувчан ток манбаи асосидаги кўприк схемасидан фойдаланилади.
Мавжуд адабиѐт маълумотларини таҳлил қилиш кўрсатишича, ҳозирги 
вақтда тупроқларнинг электр ўтказувчанлигини ўчлашда етарлича даражадаги 
аниқ ўлчаш усулларини тавсия қилиш имконияти мавжуд. Қуйида 
тавсифланадиган асбоб (Севастьянов ва бошқалар, 1962) 1000 дан 100 000 
ом
қийматдаги қаршилик ва 0 дан 10 000 
пФ
қийматдаги сиғимни ўлчашда 
аниқлик даражаси 0,03% дан кам бўлмаслигини таъминлаб беради. Бошқа 
номиналларда 
R
ва 
С 
қийматлари аниқлиги бирмунча даражада сезиларли паст 
бўлсада, барибир етарлича юқори ҳисобланиши қайд қилинади. Расмда 
кўрсатилган (65-расм) кўприк 1000 
Гц
частотага эга ЗГ-12 товуш генератори 
орқали ўзгарувчан ток билан таъминланади. Қаршиликлар 
R
1 
= 
R
2
= 100 ом га 
тенг бўлиб, БЛП типидаги ўрам – ўтказгичли бўлмаган радио қаршиликни 
таъминлайди. Улар битта экранга бирлаштирилган ҳолатда, тўлиқ ҳолатда 
индуктивликни йўқотади ва ҳарорат тебранишларига нисбатан барқарор ва 
таъсирларга кам сезгирликка эга ҳисобланади.