Túrli ortalíqlardaǵı elektr togı

1. Metallarda tok tasıwshılardıń tábiyatı 
Bizge belgili, barlíq zatlar, sonday-aq metallar hám, atom hám molekulalardan, atom hám 
molekulalar bolsa óz gezeginde oń hám teris zaryadlanǵan bólekshelerden quralǵan. Ol jaǵdayda 
metallarda elektr togı qanday zaryadlardıń aǵımınan ibarat? Bul sawalǵa juwap beriw maqsetinde bir 
qatar alımlar ajayıp názik tájiriybelerdi ámelge asırǵanlar. Máselen, 1901 jılı nemıs alımı K.Rikke, mıs 
hám alyuminiyden jasalǵan, radiusları birdey úch tsilindrlerdi izbe-iz jalǵap, olar arqalı bir jıl dawamında 
tok ótkerip turǵan(w.á-suwret). 
Usı sistema arqalı q,ó million kulon zaryad aǵıp ótkenligine qaramastan tsilindrlardıń zatları bir 
birine, hátte mikroskopik muǵdarda hám, ótip qalmaǵanlıǵı 
bayqalǵan. Demek metallar quramındaǵı oń ionlar zaryad 
tasıwda qatnaspaǵan. Ol jaǵdayda metallarda elektr togı, 
olardıń barlıǵı uchun ulıwma bolǵan bóleksheler aǵımınan 
ibarat bolsa kerek degen juwmaqqa kelgen. 
Berilgen boljawdı dáliyllew maqsetinde tok tasıwshılar 
zaryadınıń belgisi hám salıstırma zaryadın (tok tasıwshı zaryadın onıń massasına qatnasın) anıqlawǵa 
kirisilgen. 
1916-jıli amerikalíq fizikler - R.Tolmen hám B. Styuartler tájiriybe, háqıyqatında hám metallarda tok 
tasıwshılar áh9w jılı ingliz alımı J.J. Tomson tárepinen ashılǵan, teris zaryadlı elektronlar ekenligin 
anıqlaǵan. Olardıń tájiriybesi tómendegi ideyaǵa tiykarlanǵan. 
Eger metall quramında erkin háreketlene alatuǵın zaryadlı bóleksheler bar bolsa, metall háreketke 
kelgende olar hám metall menen birge háreketlenedi hám metall keskin toqtatılsa bóleksheler inertsiya 
esabınan óz háreketlerin dawam ettirip metallda tok payda qılıwları mumkin. Berilgen ideyanı ámelde 
tekserip kóriw uchun tómendegi qurılmadan paydalandı (w.ǵ-suwret): L uzınlíqtaǵı sım oralǵan katushka 
v
sızıqlı tezlik penen aylanba háreketke keltiriledi. Katushka ushındaǵı sırǵanıwshı kontaktlar arqalı G 
galvonometrge jalǵanǵan. Katushka háreketlengende, onıń tezligine teń tezlik penen, ótkizgishtiń erkin 
zaryadları hám háreketlenedi. Eger qısqa waqıt dawamında katushka keskin toqtatılsa ótkizgishtiń erkin 
zaryadları, inertsiya esabınan háreketleniwin dawam ettirip, katushkanıń uchlarıdan birinde toplanadı. 
Nátiyjede katushka uchlari arasında U potentsiallar ayırması payda bolıp galvanometr arqalı ózgeriwshi I 
tok ótedi:
U=IR
(w.á) 
bunda R- shınjırdıń ulıwma qarsılıǵı.
Katushka uchlarında payda bolǵan potentsiallar ayırması payda etken ótkizgish ishindegi E=U/L 
maydan kernewliligi zaryadlardı tormozlap olardıń impulcların mv dan nolgeche kemeytiredi. Tok 
I 
I