Transport tizimlari

5-laboratoriya ishi. 
 Kuzovning tashqi kontur yuzalari.
Kollinear egri chiziqlar.
Trapetsiyasimon va radial kalit. To‘g‘ri burchakli kalit. 
Ish hajmi. Labaratoriya ishi 2 soat auditoriya mashg`uloti o`tkazishga va 1 soat 
mustaqil ish bajarishga mo`ljallangan. 
Laboratoriya ishining maqsadi: 
Kuzov elementlarining o`tish yuzalarini 
qurishni o`rganish. 
Kerarli asbob va uskunalar: 
Millimetrli qog`oz va qora qalam. 
Ishni bajarish tartibi: 
3.
Amaliy mashg`ulot boshlanishida yengil avtomobilning o`tish yuzalari 
ro`yhati tuziladi. 
4.
Har bir o`tish yuzasi ikki talabaga beriladi. Talabalardan biri 
trapetsiysimon kalit bilan, ikkinchisi esa radial kalit bilan o`tish yuzasini ishlab 
chiqadi. 
 
 
Hisobot shakli: 
Millimetrli qog`ozga chizilgan o`tish yuzasining plaz 
chizmasi. 
Nazariy qism: Yassi chizmada egri chiziqli yuza egri chiziqlar tizimi bilan 
tasvirlanishi mumkin, ulardan har biri yuzaning kesuvchi tekislik bilan kesishish 
chizig`ini ifodalaydi. Yuzani tashkil etuvchi bitta oila egri chiziqlari orasidagi 
bog`lanish bitta yoki bir necha ilk egri chiziq bilan «kalitlar» deb ataladigan 
proporstionallik yordamida ta’minlanadi. Misol sifatida ikkita: trapestiyasimon va 
radial kalitni ko`rib chiqamiz. 
Trapestiyasimon kalitning asosiga Tales qoidasi qo`yilgan, u mutanosib egri 
chiziqlar qurishga imkon beradi. Agarda ikkita (ba’zan bitta) cheklovchi egri 
chiziq berilgan bo`lsa bu usul qo`llanadi. Tuzishning mohiyati 6- rasmda 
tushuntiriladi. 

---

41 
 
1-rasm. Trapestiyasimon kalit bilan yuzani ishlab chiqish:
a - yuza shaklini aniqlayotgan egri  
chiziqlar; b - trapestiyasimon kalit. 
Faraz qilamiz, cheklayotgan egri chiziqlar 
K
1
va 
K
2
 
berilgan, ular orasida 
K
3
, K
4
, K
5
egri chiziqlar joylashishi kerak (12- 
a
rasm). Nuqtalar 
B, C, D
va 
G,
H,
 
I
egri chiziqlarning oxirgi vaziyatlarni 
K
3
, K
4
, K
5
 
aniqlaydi, ularni qurish 
talab etiladi. Kalit quriladi (12- rasm) - ko`makchi ixtiyoriy uzunlikdagi to`g`ri 
kesma, va uning uchlarida perpendikulyarlar 
JF
va 
EA
quriladi. Bu 
perpendikulyarlarda 
EA
va 
FJ
kesmalar, ulardan har biri baravar qismga 
bo`linadi, nuqtalar 
B, C, D
va 
G, H, I
chiqadi. Nuqtalarni tegishli o`zini izlangan 
egri chiziqlarning oxirlariga birlashtirib 
K
3
, K
4
, K
5
chiziqqa mos 
AF, BG, CH, 
DI
oladilar, ixtiyoriy kesim, misol uchun kalitda va ishlab chiqilayotgan egri 
chiziqlarda 
I-I
I,
 
va 
II-II
o`tkaziladi, izlangan egri chiziqning oraliq nuqtalarini kalitda 
topadilar, ular kesim chiziqlari va to‘g‘ri 
ID, NS, GB
va hokazolarning kesishgan 
joyida bo`ladi. Egri chiziq 
K
3
uchun bu nuqtalar 
N, T,
egri chiziq 
K
4
uchun - 
nuqtalar 
M, S,
egri chiziq 
K5
uchun - nuqtalar 
L, R.
Bu nuqtalar kalitdan 
I-I
va 
II-
II
kesimga o`tkaziladi va izlangan egri chiziqlarning nuqtalari qatori olinadi. 
J,
 
Agarda tuzishning “mufassalligini” oshirish talab etilsa, 
I-I
va 
II-II
kesim 
yo`nalishini va boshqalarining har qanday sonini tanlab, hosil bo `lgan yuzaning 
shakliga qisman ta’sir etish mumkin. 
K,
 
Trapestiyasimon kalit yordami bilan olingan yuza estetik talablarni har 
doimo qoniqtirmaydi. Ancha murakkab va ancha mukammal yuzalarni boshqa 
kalitlar, misol uchun, radial kalitni qo`llash bilan olish mumkin. Undan 
foydalanishda egri chiziqli yuzaga ancha murakkab bog‘lanishlar kirgiziladi. 
L,
 
Yuzani ishlab chiqishda radial kalitdan foydalanish 13- rasmda 
tushuntiriladi. 

---

42