Трансмиллий корпорацияларнинг пайдо болиши ва ривожланишининг илмий назарий асослари

1-жадвал
Молиялаштириш манбалари бўйича ҳудудлар кесимида асосий капиталга инвестициялар⁹

	Жами, млрд. сўм	шу жумладан, молиялаштириш манбалари бўйича (жамига нисбатан % да):
		Республика буджети	корхона ва ташкилот оз маблаги	аҳолининг ўз маблағи
Ўзбекистон Республикаси *	244963	8,8	29,1	9
Қорақалпоғистон Республикаси	7879,1	12,7	23,7	12,4
вилоятлар:
Андижон	12143,7	7,4	23,8	13,2
Бухоро	18995,6	5,1	18,1	10,2
Жиззах	13224,4	7	47,5	4,4
Қашқадарё	16225,1	6,7	18,2	12,2
Навоий	16309,1	4	16,2	9
Наманган	13302,4	7,6	25,1	16,2
Самарқанд	17722,8	12,7	31,9	11
Сурхондарё	11326,5	11,9	14	14,4
Сирдарё	8708	12,7	15,5	2,8
Тошкент	27822,4	7,5	37,1	8,4
Фарғона	12920,6	10,3	27,2	13,6
Хоразм	8580,3	8,2	21,2	21
Тошкент ш.	57611,3	7,6	40,2	3,1

Шунингдек, тижорат банклари кредитлари ва бошқа қарз маблағлари ҳисобидан 19545,4 млрд. сўм (жами асосий капиталга инвестицияларнинг 8,0 % ини ташкил этиб, 2020- йилга нисбатан 0,4 % пунктга), Ўзбекистон Республикаси кафолати остидаги хорижий кредитлар 17318,2 млрд. сўм (7,1 % ва 3,9 % пунктига камайди), кафолатланмаган ва бошқа хорижий инвестиция ва кредитлар 56989,9 млрд. сўм (23,3 % ва 5,8 % пунктга кўпайди), Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси 3114,4 млрд. соъм (1,3 % ва 0,1 % пунктга кўпайди), Республика буджети 21498,2 млрд. сўм (8,8 % ва 2,0 % пунктга кўпайган), Сув таъминоти ва канализация тизимларини ривожлантириш жамғармаси томонидан 2860,8 млрд. сўм (1,1 % ва 0,2 % пунктга камайди) миқдорида асосий капиталга инестициялар ўзлаштирилди.

3. 
   Ўзбекистонда ТМК лар фаолиятини ривожлантиришда хориж тажрибасидан фойдаланишлар имконятлари.
   

Ўзбекистон Республикасида сўнгги йилларда ТМК ларни жалб қилишга аҳамият берилмоқда. Зероки ТМК инвестиция оқимининг бир манбайи ҳисобланади. Ўзбекистон иқтисодиётига ҳозирги кунда Америка, Германия ҳамда Хитой, Япония, Корея ТМКларини киришга бўлган қизиқиши юқори.
Бу ТМКлар озиқ овқат, саноат ҳамда фармасевтика, автомобил соҳасида фаолият юритишади. Хусусан Ўзбекистонга кириб келган Американинг машҳур ТМК си КФС озиқ овқат соҳасида фаолият юритади яни ресторан бизнеси билан шуғулланади.
Республикамизда банклар орқали МСГ ни ташкил этиш банклар хизматлари бозорига бевосита ўз таъсирини ўтказади. Йирик банкларнинг ўз атрофида саноат корхоналарини бирлаштириши банклар ўртасида монополлашув даражасининг ортишига олиб келиши мумкин. Аммо, шу билан бирга, у жаҳон банклари билан рақобатлашув жараёнини вужудга келтиради. Бу эса банклар орқали иқтисодиётга инвестицияларни жалб этиш имконини оширади. Бироқ юқоридаги таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, банкларнинг саноат корхоналарини бирлаштирган ҳолда МСГ ни ташкил этиш учун капиталлари ва йирик саноат гуруҳларидаги акциялар улуши юқори эмас. Бу эса банкларнинг йирик саноат гуруҳлари олдида назорат қилиш имконини чегаралаб қўяди. Республикамизда МСГ босқичма- босқич йирик саноат корхоналари орқали ташкил этилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Бу эса банклар хизматлари бозорида банклар ўртасидаги рақобатнинг кучайишига ва уларнинг кредит қўйилмаларини иқтисодиётнинг муҳим йўналишларига жойлаштириш имконини оширади. Шу билан бирга, республикамизда МСГ ни ташкил этишда қуйидаги муаммолар мавжуд:

• 
  тижорат банкларининг ресурс базаси чегараланган бўлиб, бу уларнинг ташкил этиладиган гуруҳ корхоналарига инвестиция қилиш имкониятини камайтиради;
  
• 
  тижорат банклари капиталлашув даражаси нисбатан пастроқ бўлиб, ушбу ҳолат уларнинг гуруҳ ташкил этиш учун инвестицион фаолиятини чегаралайди;
  
• 
  республикамиздаги кўпчилик корхоналарда асосий воситаларнинг эскириши даражаси юқори бўлиб, уларни янгилаш учун йирик ҳажмда инвестициялар зарур. Бундай ҳажмдаги инвестицияларни тижорат банклари бирданига молиялаштириш имкониятига эга эмас;
  
• 
  мамлакатимизда йирик банклар сони кам боълиб, улар иштирокида МСГ ташкил этилса, банк хизматлари бозорида рақобат пасайиши мумкин ва ҳоказо.
  

Ўзбекистонда МСГ нинг шаклланиши ва амал қилишини таъминловчи шарт-шароитларни ташкил этиш боъйича таклифлар қуйидагилардан иборат:

• 
  Ўзбекистонда МСГ фаолиятини ташкил этиш учун МСГ ни яратиш ва амал қилишини тартибга солувчи асосий ҳуқуқий ҳужжат сифатида Ўзбекистон Республикасининг «Молия-саноат гуруҳлари тўғрисида»ги Қонунини қабул қилиш зарур.
  
• 
  МСГ нинг ривожланиш консепсияси уларни юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи, тўлов қобилиятига эга, ташқи ва ички бозорларда рақобатбардош тармоқларда яратишни кўзда тутиши лозим.
  
• 
  МСГ ационер жамиятлар шаклида таъсис этилиши лозим.
  
• 
  МСГ таркибига кирувчи тижорат банкларининг тоълақонли фаолият юритишлари учун уларга МСГ қатнашчиларининг акцияларини сотиб олиш ҳуқуқи берилиши зарур.
  
• 
  МСГ ни монополияга қарши чекловлами эътиборга олган ҳолда ташкил этилиш керак.
  

4.