To’yingan uglevodorodlar (Alkanlar)

Kimyoviy xossalari.

• 
  To‘yingan uglevodorodlar kimyoviy inert moddalar bo‘lib, oddiy sharoitda oksidlanmaydi va reaksiyaga kirishmaydi.
  
• 
  Shuning uchun ular parafinlar (lotincha «parum offinis» — aktivmas) deb ataladi.
  
• 
  Shuning uchun alkanlar katalizatorlar ishtirokida, temperaturava yorug‘lik ta’sirida o‘rin olish reaksiyalariga egadir.
  

Kimyoviy xossalari

• 
  Galogenlash. Metan bilan xlor yorug‘lik ta’sirida reaksiyaga kirishib, metandagi vodorod atomlari asta-sekin xlor atomlari bilan o‘rin almashadi.
  
• 
  Bu reaksiyaga Nobel mukofoti laureati, akademik N. N. Semyonov asos solgan.
  
• 
  Metan va xlor aralashmasi quyosh nuri ta’sirida portlaydi,natijada vodorod xlorid va uglerod hosil bo‘ladi:
  

Kimyoviy xossalari

• 
  Nitrolash. To‘yingan uglevodorodning bitta vodorod atomi o‘rniga nitrogruppa NO2 almashinishiga nitrolash deyiladi,
  
• 
  1888- yilda rus olimi M. I. Konovalov suyultirilgan nitrat kislotani uglevodorodlar bilan yuqori bosim ostida qizdirib(140°C) nitrobirikmalar hosil qiladi:
  
• 
  Sanoatda nitrobirikmalar to‘yingan uglevodorodlarga nitratkislota bug‘i yoki azot (IV) oksid ta’sir ettirib olinadi.
  
• 
  Nitrobirikmalar surkov moylari, bo‘yoq va sintetik moddalarni olishda xomashyo sifatida ishlatiladi
  

Kimyoviy xossalari

• 
  Sulfoxlorlash.Alkanlar sulfid angidrid va xlor bilan ultrabinafsha nur(UB) ta’sirida reaksiyaga kirishib alkansulfonilxloridlar hosil qiladi:
  
• 
  Alkansulfonilxloridlarga ishqor ta’sir ettirilsa, ularning natriyli tuzlari — sulfonatlar hosil bo‘ladi.Bu tuzlar sintetik yuvish vositalari sifatida ishlatiladi.
  

Kimyoviy xossalari

• 
  Degidrogenlash.Bu reaksiya yordamida alkanlardan to‘yinmagan uglevodorodlar hosil qilinadi. Masalan,
  
• 
  CH3-CH3->CH2=CH2+H2
  
• 
  Etan etilen
  
• 
  Etilendan sanoatda spirt, sintetik kauchuk, polietilen va boshqa moddalar olinadi.