Ijobiy katalizator

IJOBIY KATALIZATOR.
Kataliz so‘zi grekcha bo‘lib, uning ma‘nosi parchalanish – buzilish demakdir. Lekin katalizator tushunchasi butunlay boshqa ma‘noni bildiradi. Reaktsiyani tezlatuvchi moddalar katalizatorlar deb, katalizatorlar ishtirokida boruvchi reaktsiyalar esa, katalitik reaktsiyalar va bunday reaktsiyalar boorish hodisasi kataliz deb ataladi.

Kataliz hodisasi taibatda juda ko‘p bo‘lib turadi. O‘simlik va hayvon organizmida ko‘pgina protsesslar biokatalizatorlar (enzima, ya‘ni fermentlar) ta‘sirida boradi. Bunday katalizatorlar ba‘zilari qadimgi zamonlarda ham ma‘lum bo‘lib, ulardan kishilar o‘z ehtiyojlari uchun, masalan, xamirni achitish, uzum va mevalarni bijg‘itib, spirtli ichimliklar tayyorlash, sirka olish va boshqalar uchun foydalanganlar.

XVIII asrda ximiya fani taraqqiy etishi natijasida sanoat maqsadlari uchun sun‘iy katalizatorlar topiladi.
Hozirgi vaqtda katalizdan ximiya sanoatining deyarli hamma sohasida keng foydalaniladi. Kataliz yordamida yangi protsesslari oddiylashtirildi, sanoat uskunalarining texnika iqtisodiy ko‘rsatkichlari anchagina ko‘tarildi. Kataliz hodisasini tekshirishda olingan natijalar ximiya sanoatining talablariga bevosita javob bergani uchun, kataliz hodisasiga qiziqish juda kuchaydi va bu sohada anchagina muvaffaqiyatlarga erishildi. Sun‘iy kauchuk hosil qilish, vodorod va azotdan ammiak olish, sun‘iy usullar bilan spirt, polimerlanish protsesslari yordamida turli plastmassalar olishda, yoqilg‘i sanoatda va kreking sanoatida, shuningdek, sanoatning boshqa tarmoqlarida keng ravishda katalizatorlardan foydalaniladi. Hozir ximiya sanoatining katalizator ishlatmaydigan tarmog‘i juda kam.

Yaqingacha, asosan, kataliz protsessining praktikasiga ahamiyat berib kelingan edi, faqat so‘nggi vaqtlardagina uning nazariyasiga alohida ahamiyat berila boshlandi. Kataliz nazariyasini yaratishda sovet olimlari muhim o‘rin oladi.

Katalizator bu doimiy kimyoviy o'zgarishlarga duchor bo'lmasdan reaktsiya tezligini boshqaradigan moddadir.