Toshket davlat iqtisodiyot unversiteti «iqtisodiyot» fakulteti «MIKROiqtisodiyot»

Korxonaning qisqa muddatli daromadlari va xarajatlari

Mahsulot chiqarish hajmi, dona	Bir mahsulot narxi, doll	Jami daromad, doll	Jami xarajat, doll	Foyda, doll	Marjinal xarajat, doll	Marjinal daromad, do
1	40	40	100	-60	50	40
2	40	80	128	-48	28	40
3	40	120	148	-28	20	40
4	40	160	162	-2	14	40
5	40	200	180	20	18	40
6	40	240	200	40	20	40
7	40	280	222	58	22	40
8	40	320	260	60	38	40
9	40	360	305	55	45	40

Shundan so'ng foyda ko'rilgan va mahsulot chiqarish 7 birlikka yetganda foyda maksimumlashgan, u 8 birlikka yetganda ham bunday holat saqlangan. Bu yerda marjinal xarajat va narx bir-biriga g'oyat yaqin turgan (38 va 40). Bundan xulosa shuki, marjinal xarajat (W_m) va narx (P) tenglashganda, ya’ni W_m= P hosil bo'lganda foyda maksimumlashadi. Xuddi mana shunday holatda o‘rtacha xarajat bilan narx o'rtasidagi farq maksimumga chiqadi.

Bizning misolimizda mahsulot chiqarish 7 birlikka yetganda o‘rtacha xarajat 31,7 bo‘lgan (222:7=31,7), bundan avval u 33,3 (200:6=33,3) bo'lgan, so'ngra 32,5 (260:8=32,5) bo'lgan mahsulot 9 taga yetishi bilan xarajat orta boshlagan. U dastlab 33,6, so‘ngra 36,0 va nihoyat 40,0 bo‘lgan. Jadval raqamlarini chizmaga ko‘chirsak, u quyidagi shaklda bo‘ladi (9.2-rasm).

Chizmaga binoan korxona AB oralig‘ida zarariga ishlagan, keyinchalik В nuqtadan boshlab foyda olgan. С nuqtada foyda cho'qqisiga chiqqan. So‘ngra u kamayishga moyil bo'lgan (F, D nuqtalari).

Foyda kamaya boshlagan chog‘da uni oshirish choralari ko'riladi va bu uzoq davrda yuz beradi. Buning uchun qo'shimcha kapital sarflab, yangi texnologiya joriy etiladi, yangi ashyoviy materiallar qo‘llaniladi, tejamkorlik rag‘batlantiriladi.

Pirovard natijada bu qaytadan foydani oshiradi, chunki xarajatlar pasayib, ular bilan narx o'rtasidagi farq kattalashadi, avval marginal xarajatlar narxga yaqinlashib boradi, so'ngra u bilan tenglashadi.Korxona foydaning pasayish bosqichidan uning ortishi bosqichiga o'tadi. Uzoq davrda foyda maksimumlashganda uning miqdori yil sayin ortib boradi. Buni F₁< F₂< F₃...n, deb tasvirlash mumkin.

Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va boshqa foyda turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama foydaga boʻlinadi. Oddiy foyda erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan foydadir. Ustama foydani korxonaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik korxonalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol korxona narxlarni oshirish hisobidan ustama foyda oladi. foyda nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad foydadan iborat boʻladi. Normal foydani tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam foyda xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga oʻtgan taqdirda normal foyda ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy foyda xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farqdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu foyda kapital egasiga tegadi. Omad foydasi — bu foydani bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad foydasi hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foydasi ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.

Foyda ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga olinganda foydaning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. Foydaning korxonada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar korxona aksiyadorlik jamiyati boʻlsa,foydadan dividend toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan foyda hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa,korxonaning oʻz mablagʻi hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. korxonaning oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu korxonalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.

Foyda bozor mexanizmidagi muhim iqtisodiy vosita hisoblanadi.Foydaga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib Foyda kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iqtisodiyot oʻsadi.Foydaning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.

Xulosa

Har bir mamlakatning sanoat quvvati hamda fan-texnika taraqqiyoti va iqtisodiyotni modernizatsiyalash ko`rsatkichlarini birinchi o`rinda yirik korxonalar belgilab beradi. Shu sababli “kichik” iqtisodiyotni rivojlantirish, ya`ni kichik va o`rta korxona hamda mikrofirmalarga keng yo`l ochib berishda yirik korxonalarning o`rni va rolini unutmaslik darkor. Chunki bu korxonalarda ishlovchi xodimlar soni katta bo`lishdan tashqari, fan-texnika yutuqlarini hayotga tatbiq etish, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish, mehnatni

rag’batlantirish hamda do`stona, sherikchilik aloqalarini (jumladan, xorijiy korxona va firmalar bilan) rivojlantirishga keng imkoniyatlar mavjud. Shu sababli yirik, o`rta va kichik korxonalarning optimalligi umumiy ishlab chiqarish talablari va milliy iqtisodiyotning rivojlanish istiqbollaridan kelib chiqqan holda fan va xo`jalik amaliyotining eng muhim vazifasi hisoblanadi. Bu vazifani iqtisodiyotning har bir tarmog’i va sohasida hal qilishning yo`llari o`xshash bo`lmasligi yoki bir xil tavsifga ega bo`lmasligi mumkin. Har bir alohida yuzaga kelgan iqtisodiy holatda mavjud sharoitlar va rivojlanish afzalliklariga mos holda harakat qilish zarur.

Foyda asosiy narsalardan biridir moliyaviy ko'rsatkichlar korxonalarning iqtisodiy faoliyatini rejalashtirish va baholash. Foyda korxonalarni ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularning ishchilarining ish haqi fondini ko'paytirish bo'yicha tadbirlarni moliyalashtirishga sarflanadi. Bu nafaqat korxonaning xo'jalik ichidagi ehtiyojlarini qondirish manbai, balki byudjet resurslarini, byudjetdan tashqari va xayriya fondlarini shakllantirishda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Amalga oshirilgan ishlarni sarhisob qilar ekanmiz, foyda bu korxonaning barcha daromadlari va uning barcha xarajatlari o'rtasidagi farq - korxonaning ijobiy moliyaviy natijasidir va korxonaning faoliyatining barcha sohalarida mutlaq samaradorligini tavsiflaydi: asosiy (ishlab chiqarish, marketing, ta'minot) , ishlaydigan va ishlamaydigan.

Foyda korxonaning iqtisodiy rivojlanishi va uning tijorat biznesining barcha ishtirokchilari bilan moliyaviy munosabatlarini mustahkamlashning asosini tashkil etadi va uning o'sishi o'zini o'zi moliyalashtirish, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va xodimlarni ijtimoiy va moddiy rag'batlantirish muammolarini hal qilish uchun moliyaviy asos yaratadi. Shuningdek, foyda turli darajadagi byudjetlar uchun daromad olish va kompaniyaning banklar, boshqa kreditorlar va investorlar oldidagi qarz majburiyatlarini to'lash manbai hisoblanadi.

Shunday qilib, foyda korxonaning faoliyati va ishbilarmonlik fazilatlarini, uning ishonchliligi va moliyaviy farovonligi darajasini baholash tizimidagi eng muhimlardan biridir.

FOYDALINGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI