Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
2. Адабиётлар шарҳи (Literature Review) 
Иқтисодий салоҳиятни аниқлаш муаммолари бўйича бир 
қатор олимлар ўз изланишларини олиб борганлар.Муаммонинг 
айрим жиҳатларини иқтисодиëт фани классиклари А.Смит, 
Д.Рикардо очиб беришган бўлса, ресурс салоҳиятини баҳолаш ва 
унинг самарадорлиги масалаларини В. Г. Андрейчук, Л.И. 
Абалкин, П. Г. Бунич, К. П. Оболенский ва бошқалар ўрганишган, 
ресурслардан 
фойдаланиш 
йўлларини 
яхшилашни 
В.Ф. 
Башмачников, Е.П. Брянских, В. А. Добринин, В. П. Захаров ва 
бошқалар тадқиқ этишган, Б.М.Мочалов, А.Г.Фонотов, Э.Горбунов 
ва бошқалар иқтисодий салоҳият категориясининг моҳиятини очиб 
беришда ўз ҳиссаларини қўшишган. 
Транспорт тизимининг ривожланиши, унинг иқтисодий 
самарадорлиги Л.Л. Афанасьев, А.А. Авсеенко, И.Я. Аксенов, Е.Н. 
Гарманов, М.А. Икрамов, З.Х. Саидов,С.А. Салимов,Ғ.А. Саматов, 
Б.И. Шафиркин, Ғ.М. Қосимов ва бошқаларнинг илмий 
изланишларида ўз аксини топган. 
 
3. Тадқиқот услубияти (Methods)
Талабни аниқлаш муаммоси иқтисодий билимлар соҳасида 
тадқиқотлар олиб борган мутахассисларнинг изланиш объектига 
айланганлигини қайд этиб ўтиш мумкин. Уларнинг аксарияти 
асосий эътиборни иқтисодиëт тармоқлари томонидан ишлаб 
чиқарилган маҳсулотга бўлган талабни аниқлаш масалаларига 
қаратишган бўлиб, ишлаб чиқаришнинг ресурслар билан таъминоти 
захираларни бошқариш нуқтаи-назаридан кўриб чиқилган.
Транспорт мажмуаси маҳсулотини ишлаб чиқаришда 
фойдаланилувчи ресурс унумдорлиги ва маҳсулот баҳосининг 
ўзаро боғлиқлиги соҳанинг ресурсларга бўлган талабини келтириб 
чиқарувчи ҳолатни тасаввур қилиш имкониятини бериши 
мумкинлиги аниқланди (1-жадвал). 

---

622 
1-жадвал 
Ресурсга бўлган талаб 
 
Ресурс 
бирлиги 
Жами 
маҳсулот 
Якуний 
маҳсулот 
миқдори 
Маҳсулот 
бирлиги 
баҳоси 
Умумий 
даромад 
Якуний 
маҳсулотнинг 
пулдаги ифодаси 
(якуний маҳсулот 
қиймати) 
i
0 
j
0 
j
0
- j
-1 
k
0 
j
0
 *k
0 
j
0
 *k
0
- j
-1
*k
-1 
i
1 
j
1 
j1
- j
0 
k
1 
j
1
 *k
1 
j
1
 *k
1
- j
0
 *k
0 
i
2 
j
2 
j
2
- j
1 
k
2 
j
2
 *k
2 
j
2
 *k
2
- j
1
 *k
1 
… 
… 
… 
… 
… 
… 
i
n 
j
n 
j
n
 – j
n-1 
k
n 
j
n
 *k
n 
j
n
 *k
n
 - j
n-1
*k
n-1 
Мазкур жадвалда келтирилган ўзгарувчилар транспорт 
мажмуаси тармоқларидан бирида ишлатилувчи 
i 
кўринишдаги 
ресурснинг унумдорлиги ва тармоқ маҳсулотининг баҳосини ўзида 
намоëн этади. Фараз қилайлик, 
i 
турдаги ресурс – бу автомобиль 
транспорти хизмати кўрсатувчи ташувчи оператор томонидан 
ишлаб чиқариш жараëнини ташкил этиш учун ëлланган ишчи кучи 
бўлсин. Автомобиль транспорти хизмати кўрсатувчи оператор 
эркин рақобат бозорида фаолият юритганда унинг хизмат кўрсатиш 
бирлиги баҳоси ўзгармас миқдорга тенг бўлади, яъни: 
k
0
=k
1
=k
2
=k
n
(2) 
Бундан келиб чиқадики, эркин рақобат муҳитида фаолият 
юритувчи транспорт мажмуаси операторлари учун якуний 
маҳсулотнинг қиймати қуйидаги ифода ëрдамида аниқланади: 
Қ
ям
= (
j
n
 - j
n-1
)*k
n
(3) 
Якуний маҳсулотнинг қиймати 
i 
турдаги ресурснинг, бизнинг 
ҳолатда – ишчи кучининг, ишлаб чиқаришга жалб этилган 
(ëлланган) қўшимча ҳар бирлиги эвазига умумий даромаднинг 
тўғри келувчи ўсиш суръатини ўзида намоëн этади. 
Монополистик мавқега эга бўлган транспорт мажмуаси 
тармоқлари, 
масалан, 
темир 
йўл 
транспортида 
якуний 
маҳсулотнинг қиймати 
j
n
*k
n
 
−
j
n-1
*k
n-1 
ифодаси билан аниқланади, 
чунки монополистик рақобат шароитида ишловчи темир йўл 
транспортида қўшимча маҳсулот бирлигининг баҳоси ўзгариб 
туриш хусусиятига эгадир. 

---

623 
Транспорт 
мажмуасида 
ишлатилувчи 
барча 
турдаги 
ресурсларга бўлган талаб юқоридаги жадвалда ўз ифодасини топган 
алгоритмик шаклда аниқланиши мумкин. Бироқ, транспорт 
мажмуаси операторлари учун муҳим бўлган жиҳат якуний 
даромаднинг ўзи эмас, балки унинг якуний харажатлардан 
қанчалик катталигидадир, яъни якуний фойда кўрсаткичи ресурсга 
бўлган талабни келтириб чиқаради.
Ресурснинг якуний харажати деганда, ишлаб чиқаришга жалб 
қилинаëтган қўшимча ресурснинг пулдаги сарфи тушунилади. 
Агарда, ушбу кўрсаткични шартли равишда 
РХ 
билан белгиласак, 
унда 
i
кўринишдаги ресурснинг якуний харажати 
РХ
i 
кўринишни 
олади. Эркин рақобат шароитида фаолият юритаëтган транспорт 
мажмуаси тармоқлари учун 
РХ
нинг миқдори ўзгармас деб 
қаралади, чунки якка бир операторнинг маълум бир ресурсга 
бўлган талаби ушбу ресурснинг умумий бозордаги миқдорига 
унчалик таъсир этмайди. Шундай экан, транспорт мажмуаси 
тармоқлари ишлаб чиқаришга қўшимча равишда жалб этаëтган 
ресурслари келтирувчи якуний даромадлари мазкур ресурсларга 
сарфланувчи харажатлардан юқори бўлгандагина фойда олишлари 
мумкин. Акс ҳолда, яъни ресурс учун якуний харажат у келтирувчи 
якуний даромаддан кичик бўлса, зарар кўришади. Демак, транспорт 
мажмуасининг ресурсларга бўлган талаби якуний харажат ва 
якуний маҳсулот қийматининг тенглиги билан белгиланар экан. 
Яъни, қуйидаги тенглик бажарилгунга қадар мажмуанинг ресурсга 
бўлган талаби долзарблик касб этар экан. 
РХ
i
= j
n
 *k
n
 - j
n-1
*k
n-1
(4) 
Транспорт мажмуасининг маълум бир ресурсга бўлган талаби 
ушбу ресурснинг жалб қилинган қўшимча бирлиги унумдорлиги, 
яъни якуний маҳсулотнинг қиймати ўзгариши билан ҳамоҳанг юз 
беради. Бунда, ресурс баҳоси ва миқдори ўртасидаги боғлиқликни 
чизма кўринишида бериш мумкин (3.4-расм). 
Якуний маҳсулот қиймати чизиғи – бу ресурсга бўлган талаб 
чизиғидир. Ресурс баҳоси камайган сари, ишлаб чиқаришда 
ишлатилувчи ресурс миқдори ортиб боради, бу ўз навбатида, 
якуний маҳсулот қиймати ва ресурс баҳоси ўртасидаги ижобий 
тафовут сабабли юз беради. 

---

624