|
4-расм.
Транспорт мажмуасида ишлатилувчи
ресурсга бўлган талаб чизиғи
Транспорт мажмуасининг маҳсулоти, юқорида қайд қилиб
ўтилганидек, транспорт инфратузилмаси ва транспорт хизматлари
бўлиб, улардан дастлабкисининг келтирувчи нафи жамият аъзолари
томонидан субъектив баҳоланади. Яъни, транспорт инфратузилма-
сининг ижтимоийнеъмат сифатидаги мазмунга эгалиги, уларнинг
миқдорий баҳоланишига монелик қилади. Аммо, мазкур бобнинг
олдинги бандида таъкидланганидек, транспортнинг алоқа йўллари
ва ундаги иншоотлар қурилиши иқтисодиëтда амалга оширилувчи
транспорт хизматлари миқдори ва мамлакат ялпи ички маҳсулотига
таъсири орқали баҳоланиши ҳам мумкин. Бу икки кўрсаткичдан
ташқари инфратузилманинг аҳоли турмуш даражасини яхшилаш,
маданий алоқларни ривожлантириш, инсоннинг бошқа маънавий
эҳтиëжларини қондириш йўлидаги аҳамиятини белгиловчи сифат
кўрсаткичлари
мавжуд
бўлиб,
транспорт
мажмуасининг
ресурсларга бўлган талабини аниқлашда бу кўрсаткичлар
йиғиндисининг ҳосиласини аниқлаш имкониятини қидириб топиш
мақсадга мувофиқ бўлади. Демак, транспорт мажмуасининг
ресурсларга бўлган талаби қуйидаги тенглик орқали аниқланиши
мумкин экан:
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
'
'
БМЭ
МАР
АТД
ТХ
Т
М
Т
Р
Т
йтм
йтм
+
+
+
=
=
(5)
б
унда:
(
)
йтм
Р
Т
−
транспорт мажмуасининг ресурсларга
бўлган талаби;
(
)
йтм
М
Т
−
транспорт мажмуаси маҳсулотига
Р
ес
урс
б
аҳос
и
(я
ку
н
ий
хар
аж
ат
)
Ишлаб чиқаришда ишлатилувчи ресурс миқдори
Якуний маҳсулот қиймати чизиғи
(ресурсга бўлган талаб чизиғи)
625
бўлган талаб;
−
ҳосила белгиси;
ТХ
−
транспорт хизматлари миқдори;
АТД
−
аҳоли турмуш даражасидаги ўз-
гаришни ифодаловчи миқдорий кўрсаткич;
МАР
−
маданий алоқалар ривожланиши
даражасидаги
ўзгаришни
ифодаловчи
кўрсаткич;
БМЭ
−
бошқа
маънавий
эҳтиëжларни
қондиришдаги
ўзгаришни
ифодаловчи
кўрсаткич.
Ифоданинг ўзига хос хусусияти шундаки, ундаги ҳосила
белгиси математика фанидаги ҳосила тушунчасидан фарқ қилади.
Бунда ҳосила тушунчаси, тармоқда ишлатилувчи ресурсларга
бўлган талаб тармоқ маҳсулотига бўлган талабдан келиб чиқади,
деган нуқтаи-назарни асослаш учун хизмат қилади.
Транспорт мажмуасининг ресурсларга бўлган талабини
аниқлашда яна бир ëндашувни илгари суриш мумкин. Мазкур
тадқиқотнинг биринчи бобида маҳсулотнинг ресурс сиғимини
белгиловчи кўрсаткичлар тизими шарҳланган эди. Агарда, шу
кўрсаткичлар тизими юқорида келтирилган назарий қайдлов, яъни,
тармоқнинг ресурсларга бўлган талаби тармоқ ишлаб чиқарувчи
маҳсулотларга бўлган талаб билан белгиланади, деган фикрдан
келиб чиққан ҳолда 3.2-ифода билан берилган андозада қўлланилса,
қуйидаги янги моделни олиш мумкин:
( )
(
)
i
n
i
n
i
йтм
йтм
i
РС
М
Т
Р
Т
*
1
1
=
=
=
(6)
б
унда:
( )
йтм
i
Р
Т
−
транспорт мажмуасида
i
-турдаги ресурсга
бўлган талаб;
(
)
йтм
М
Т
−
транспорт мажмуаси маҳсулотига бўлган
талаб;
Р
С
i
−
транспортмажмуасимаҳсулотининг
i
-
турдагиресурссиғими;
Ресурс сиғимини аниқлаш бўйича 7-ифодани 6-тенгламадаги
РС
i
ўрнига қўйсак, транспорт мажмуаси тармоқларининг мате-
626
риалларга бўлган талабини аниқлаш модели қуйидаги кўринишни
олади:
( )
(
)
]
)
(
[
*
1
С
Т
t
Там
ТХ
ИШ
С
Т
ИШ
С
ТТТ
ИИИ
М
йтм
йтм
мат
Ф
М
М
М
Ф
М
М
Ф
N
М
М
М
М
Т
Р
Т
МФД
=
+
+
+
+
+
+
+
=
(7)
бу
нда:
23
( )
йтм
мат
Р
Т
−
транспорт мажмуаси тармоқларининг
материалларга бўлган талаби.
Юқорида келтирилган моделларни қўллаган ҳолда транспорт
мажмуаси тармоқларининг нафақат материалларга, балки бошқа
турдаги ресурсларга бўлган талабини аниқлаш мумкин бўлади.
Бунинг учун, албатта, мажмуага кирувчи тармоқларда ишлаб
чиқарилувчи маҳсулотларнинг ресурс сиғими ҳақида маълумотга
эга бўлиш талаб этилади. Фикримизча, транспорт мажмуаси
тармоқлари фаолиятини бошқариш ëки мувофиқлаштириш
ваколатига эга бўлган идоралар мажмуага кирувчи ҳар бир
тармоқда ишлатилувчи ресурсларнинг маҳсулот бирлигига тўғри
келувчи меъëри асосида «транспорт мажмуаси маҳсулотининг
ресурс сиғими» стандартларини ишлаб чиқиши мақсадга мувофиқ
бўлар эди [3].
Ушбу стандартларга асос бўлувчи материаллар сарфи меъëр-
лари аниқ ишлаб чиқариш шароитларида улардан тежамкорона
фойдаланиш имкониятини назарда тутиши, яъни оқилона бўлиши
талаб этилади.
Материаллар сарфи меъëри ўз ичига қуйидагиларни олади:
материалларнинг бевосита фойдаланиш сарфлари, технологик
жараëнга боғлиқ равишда келиб чиқувчи қўшимча сарфлар,
технологик жараëнга боғлиқ бўлмаган, аммо ишлаб чиқаришда кам
миқдорда мавжуд бўлган (қуриб қолиш, буғланиб кетиш,
чангланиш ва ҳ.к.лар сабабли) сарфлар. Материал сарфи меъëрлари
таҳлилий-ҳисобий, тажриба-лаборатория ва тажриба-статистик
усуллар ëрдамида белгиланади. Ëрдамчи материаллар сарфи
ҳисобий ëки тажриба асосида меъëрлаштирилиши мумкин.
Стандартларни ишлаб чиқиш учун, энг аввало, транспорт
мажмуаси тармоқларида ишлатилувчи ресурслар таснифини
аниқлаштириб олиш лозим.
23
Қолган шартли белгиларнинг номланиши биринчи бобда берилган 4
−
6 -ифодалар изоҳида келтирилган.
627
Транспорт мажмуаси тармоқларида ишлатилувчи ресурслар
тўғрисида
батафсил
маълумотга
эга
бўлиш,
мажмуа
тармоқларининг
ресурсларга
бўлган
талабини
аниқлаш
андозаларидан самарали фойдаланиш имкониятини яратади [4].
Тадқиқотнинг олдинги бандларида жамият ресурсларининг
иқтисодий таснифи келтирилиб, унда улар етти гуруҳга бўлинган
эди. Мазкур таснифни транспорт мажмуасига нисбатан қўллаш
орқали
мажмуада
ишлатилувчи
ресурсларнинг
таснифий
гуруҳланишига эга бўлиш мумкин (2-жадвал).
2-жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
