Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
транспорт хизматларининг 
инновационлигини ошишига
 
ва
 
хизмат кўрсатиш харажатларини 

---

387 
камайтишига асос бўлади. Ҳозирда кластерлар ҳудудларда тизимни 
ривожлантиришнинг энг кулай замонавий воситаси бўлиб 
қолмоқда.
Кластерли ёндашувнинг афзалликлари шундаки, соҳада бир-
бирига боғлиқ корхоналар гуруҳидаги вазиятни ҳар тамонлама, 
тизимли равишда кўриб чиқиш ва улардан самарали фойдаланиш 
имконини беради[4].
Мазкур мақолада, Пахта саноатидаги ташиш хизматлар 
фаолияти ва ташишда иштирок этаётган автотранспорт корхонаси 
фаолиятини кластер тамойиллари асосида ташкил этиш масаласи 
тадқиқ қилинган. Тадқиқот обеъкти сифатида пахта тозалаш ва 
автотранспорт корхоналари олинган. Пахта тозалаш корхонаси-бу 
мустақил хўжалик юритувчи субъект кўринишидаги корхона 
бўлиб, унинг асосий вазифаси пахта хом-ашъёсини қайта иш-
лаш асосида ундан пахта толаси, уруғи ва линт ишлаб чиқа-
ришдан иборатдир. Пахта тайёрлаш пункти пахта тозалаш заво-
дининг тузилмавий элементи ҳисобланади ва унинг таркибига
омборхоналар, пахта ва чигитни қабул қилиш ва сақлашга мўл-
жалланган бино-иншоотлар, пахтани транспорт воситаларига ор-
тиш, улардан тушириш ва қабул қилиш ишларини бажарувчи
механизация воситалари, тарозида-ўлчаш хўжалиги, ёнғинга қар-
ши аслаҳа ва ускуналар киради. Пахта тайёрлаш пунктлари
пахта етиштирувчи кластер ва фермерлардан хўжаликларидан 
пахта хом-ашъёсини қабул қилади, уни йил-бўйи сақлайди ва
эҳтиёжга қараб пахта тозалаш заводига қайта ишлаш учун
жўнатади[2].
Автотранспорт корхонаси – бу истеъмолчиларни ташишга
бўлган эҳтиёжларини ўз вақтида самарали қондиришга хизмат 
қиладиган мустақил хўжалик ҳисобида иш юритувчи ва ўз фаолия-
тини амалга ошириш борасида иқтисодий режалаштириш, ишлаб
чиқариш техник-технологик жараёнларини амалга оширувчи 
ташкилотдир. Автокорхона турли-туман табиатга, хусусиятларга 
эга бўлган қисм ва элементлардан иборат бўлади. Корхонанинг 
самарали фаолияти унинг турли қисм ва элементларини ўзаро 
мувофиқлаштирилган ва қўйилган мақсадга қаратилган ҳаракати 
натижасида амалга ошади.
Истеъмолчиларга автотранспорт хизмати кўрсатиш, техник-
технологик жараёнларни таҳлил этиш ва такомиллаштириш 

---

388 
йўлларини илмий асослаш талаби, буларга тизимли ёндашув нуқтаи 
назаридан қараш лозим бўлади[6]. 
“Ишлаб чиқарувчилар-етказиб берувчилар- омборлар – истеъ-
молчилар” тизим фаолиятининг мақсади, биринчи навбатда истеъ-
молчилар талабини ва автотранспорт воситаларини кунлик ташиш 
ҳажмини бажариш туради[3,5].
Пахта тозалаш ва автотранспорт корхонаси фаолиятидаги 
ташиш хизматларини кластер ёндошувлари асосида ташкил 
этишнинг мақсади, хомашё етказиб берувчилар, ишлаб чиқариш 
тузилмалари ва тайёр маҳсулот истеъмолчилари ўртасида етказиб 
бериш занжирларини самарали бошқариш бўлиб,
 
бунда пахта 
саноатида ташиш хизматларини юқоридаги талаблар асосида 
ташкил этишнинг математик моделини шакллантирамиз.
Бир неча хил кўринишдаги пахта саноати маҳсулотларини
жўнатиш ёки қабул қилиш ёки бир пайтда жўнатиш ва қабул қилиш 
билан шуғулланиш жараёнлари учун, ташиш хизмати моделини 
шакллантиришда қуйидаги кўрсаткичларни киритамиз: 
 
•
L
саноат ҳудудига ташиладиган юклари хиллари тўплами 
бўлиб, 
L
к
ва 
L
ч
саноат ҳудудига ташиб келинадиган ва ташиб кети-
ладиган кичик тўпламларга ажратилган, бунда 


L
L
L
ч
k
=

бўлади;
•
J 
маршрут йуналишлари тўплами бўлиб, ҳар бир
l 
номли 
юк учун 
J
lk
ташиб киритилувчи ва
J
lч
чиқарилувчи йўналишлари
тўпламчалари бўлиб, 




;
,
ч
к
l
ч
l
к
l
L
L
l
J
J
J



=
•
ҳар бир 
l
юк учун саноат ҳудудига ташиб киритиладиган 
ва чиқариладиган юк ташиш ҳажмларининг минимал 
(
)
min
max
,
lч
lк
Q
Q
ва 
максимал 
)
,
(
max
max
lч
lк
Q
Q
қийматларини белгилаймиз.
Юқорида киритилган белгилашлар асосида ташиш хизмати
кўрсатиш моделининг асосий баланс-чеклашлари қуйидаги
кўринишда бўлади:
 





I
i
J
j
к
lк
j
i
j
i
lк
lк
L
l
Q
Q
X
Q
;
,
max
min
(1) 
 





I
i
J
j
ч
lч
j
i
j
i
lч
ч
l
L
l
Q
Q
X
Q
;
,
max
min
(2) 




J
j
i
j
i
I
i
A
X
.
,
(3)
Буни алоҳида таъкидлаш лозимки, кластерга тегишли 
автотранспорт воситаларини барча йўналишларда ҳар хил юкларни 
ташиш хизматига жалб этилиши мумкин. Бошқача айтганда, турли 

---

389 
типдаги автотранспорт воситаларини турли йуналишлар бўйлаб 
ҳар хил юклар ташишда ўзаро тўла алмаштирилиши мумкин. 
Бундай ҳолатни ҳисобга олиш учун моделни баланс тенгламалари-
даги 
j
i
j
i
Q
X
кўпайтмалар йиғиндисини 
I
тўплам таркибида юзага 
келадиган
 I
l
кичик тўплам миқёсида шакллантириш лозим бўлади.
Истеъмолчиларни кунлик хом-ашъё ҳажмларини эҳтимолий
тебраниши шароитида кунлик ҳажмини ҳар томонлама асос-
ланган ҳолда аниқлаш ва уни қондириш керак бўлади. Бунинг 
учун, транспорт воситаларининг юк кўтарувчанлиги, юк ортиш, 
жўнатиш, ундан тушириш ва қабул қилиб олиш вақтлари, марш-
рутда ҳаракатланиш ўртача тезлиги, кунлик ташиш ҳажмининг энг
кам ҳаражатлар билан ишончли даражада таъминлайдиган тизи-
мини ташкил этиш лозим. Шундан келиб чиқиб, рахта саноатидаги
ташиш хизматлар фаолиятининг ва ташиш жараёнларини ташкил 
этилишининг таркибий элементлари ўрганилиб, уларнинг фаолият-
лар мувофиқлигини таминлашга қаратилган, ташиш хизматларини 
кластер тамойиллари асосида ташкил этилиши (1-расм)да шакллан-
тирилган.