Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

Fotoliz -
IQ - nurlar ta‟sirida bog„larning uzilishidir
Fotooksidlanish
– IQ - nurlar bilan faollashgan havo kislorodi ta‟sirida 
sellyulozani oksidlanishidir. 
Fotogidroliz
- IQ - nurlar bilan faollashgan namlik ta‟sirida glyukozid 
bog„larning gidrolizi.

---

38 
Mikroorganizmlar ta’siri
.
9 % namlikdagi sellyuloza 75-85 % nisbiy 
havo namligida saqlanganda, u ba‟zi bakteriya va mog„orlovchi zamburug„lar 
ta‟sirida parchalanadi. Mikroorganizmlar ta‟sirida oldin oddiy qandlar hosil 
bo„lishi bilan boradigan gidroliz jarayon kechadi va bu jarayon to glyukoza hosil 
bo„lguncha, keyinchalik bu mahsulotlarni achitqilari hosil bo„lguncha kechadi. 
Massani yo„qolishi to 17,5 % gacha yetadi. Mikroorganizmlar ta‟siriga uchragan 
sellyuloza tolasi ishqorlarda eriydigan bo„lib qoladi. 
 
Nazorat savollari: 
1.
Paxta va zig„ir tolalaring o„zaro o„xshashligi va farqini tushuntirib bering 
2.
Sellyuloza strukturasining o„ziga xosligi nimada? 
3.
Sellyulozaga kislota va ishqor qanday ta‟sir qiladi? 
4.
Gidrotsellyuloza va gidratsellyuloza nima? 
5.
Sellyulozani tanlab oksidlash. Oksitsellyuloza nima? 
6.
Fotoliz, fotooksidlash, fotogidroliz nima? 
7.
Sellyulozaga mikroorganizmlar qanday ta‟sir qiladi va qanday
sharoitlarda? 
4-MA’RUZA 
Gidratsellyuloza va asetat tolalarining olinishi va xossalari 
Reja:
1.
Viskoza va polinoza tolalarini hosil qilish. 
2.
Mis-ammiakli tola. 
3.
Gidratsellyuloza tolalarning xossalari. 
4.
Bambuk tolalari haqida umumiy ma‟lumotlar. 
Sellyulozaning oddiy efirlari. Olinishi va qo‘llanilishi
. Sellyuloza gidroksil 
guruhlari bo„yicha har xil xossalar, jumladan oddiy va murakkab efirlar hosil 

---

39 
qiladi. O„zining qimmatli xossalari tufayli bu birikmalar quyuqlashtiruvchi sifatida 
gul bosishda, apretlovchi va yelimlovchi moddalar sifatida, shuningdek ba‟zi 
sun‟iy tolalar olishda xom ashyo sifatida keng qo„llaniladi. 
Oddiy efirlarni sintez qilishning asosiy usuli bu - ishqoriy sellyulozani 
gallogenalkillar va geterotsikllar bilan o„zaro reaksiyasidir. Ular ishqorning 
(NaOH) 30-35% - li muhitida 80-120
0
C haroratda olinadi. Oddiy efirlarning 
xossasi efirni polimerlanish darajasiga, eterifikatsiya darajasiga va kiritiladigan 
o„rinbosarlarning nisbiy molekulyar massasiga bog„liq. Sellyuloza efirlari suv va 
ishqor eritmalarida eruvchan. Yuqori qiymatli efirlar organik erituvchilarda 
eruvchan. 
Pardozlash korxonalarida ko„pgina oddiy efirlardan, ya‟ni metil, etil, oksietil 
va karboksietil efirlar foydalaniladi. 
Metil va etil
sellyuloza ishqoriy sellyulozaga 
metil yoki etil xlor ta‟sir ettirish orqali hosil qilinadi. 
Cl
nxCH
]
(OH)
O
H
[C
3
n
3
2
7
6



n
x
x
OH
OCH
O
H
C

3
3
2
7
6
)
(
)
(
+nxC
2
H
5
Cl [C
6
H
7
O
2
(OC
2
H
5
)
x
(OH)
3-x
]
n 
Sellyuloza efirlarini hosil qilishni sxematik ko„rinishda quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
NaOH 
-
nxNaCl

---

40 

=140...200 qiymatga ega bo„lgan metil efir texnik ahamiyatli hisoblanadi. 
Bu modda suvda va bir qator organik erituvchilarda eriydi. Ularning suvli 
eritmalari rN = 2-12 oralig„ida turg„un va ular quyuqlashtiruvchilar sifatida 
qo„llaniladi. 
Oksietilsellyuloza 
(OES) sellyulozaga etilen oksid ta‟sir ettirib olinadi: 
Bu reaksiya bilan bir qatorda oksietilenni sellyulozaga polimerlanishi 
reaksiyasi ham borishi mumkin: 
OES ning eruvchanligi almashinish darajasiga bog„liq, quyi almashinish 
darajali (

=15-25) efirlar ishqorlarning suyultirilgan eritmasida eriydi, 

=50 
bo„lganlari suvda eriydi. Ulardan oxorlovchi modda, quyuqlashtiruvchi va 
appretlar sifatida foydalaniladi. 
 
Karboksimetilsellyuloza
(KMS) sellyulozaga monoxloruksus kislotasi yoki 
uning Na li tuzini NaOH ishtirokida ta‟sir ettirish orqali hosil qilinadi. 

C
6
H
7
O
2
(OH)
3

n
+nxClCH
2
COONa+nxNaOH
O
nxH
nxNaCL
2


C
6
H
7
O
2
(OH)
3-x
(OCH
2
COONa)
x

n 
Sellyuloza oddiy efirida karboksil guruhning borligi KMS ni yaxshi 
eruvchanligini ta‟minlaydi. 

=25-30 li NaKMS suvda to„liq eriydi. NaKMS 
to„qimachilik sanoatida oxorlovchi, resorbent va quyuqlashtiruvchi moddalar 
sifatida ishlatilinadi. NaKMS neft va qazib olishda, tog„ kimyo sanoatida keng 
miqyosda burug„lovchi sifatida qo„llaniladi. Undan qurilishda gul qog„oz va 
keramik kafellarni yelimlashda, beton aralashmalarga qo„shishda qo„llaniladi. 
NaKMS dan yana tibbiyot va kosmetika sohasida ham keng ko„lamda 
foydalaniladi.
Sellyuloza murakkab efirlari. Sellyuloza murakkab efirlarini olishda 
eterifikatsiyalovchi raegent sifatida organik va noorganik kislotalar, ularning 

---

41 
angidridlari yoki xlorangidridlaridan foydalaniladi. Barcha murakkab efirlar ichida 
eng ko„p ishlab chiqariladigan efirlar bu – nitratlar, ksantogenatlar va sellyuloza 
atsetatlaridir.