Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

 
Nitratlar 
(sellyuloza azotnokisliy efirlari) kalta tolali paxta sellyulozasiga 
(lintga) azotli va sulfat nitrollovchi aralashma ta‟sir ettirib olinadi: 
Reaksiyanatijasidauniolibborishsharoitigabog„liqravishdamono- 
di- 
vatrintratsellyulozahosilbo„ladi, ulardamosravishda 6,8; 11,1; va 14,14% 
azotbo„ladi. 
Piroksolin - 12,5 dan 13,7% gacha azot bo„lib, undan portlovchi moddalar 
tayyorlanadi. Kollosilin lak - bo„yoq sanoatida ishlatiladi. Unda azot miqdori 10,7-
12,2 %ga teng. Nitrat sellyulozalar almashinish darajasidan qat‟iy nazar suvda va 
qutbsiz organik erituvchilarda erimaydi. Tarkibida 10,5-14,2 % azot bo„lgan nitrat 
sellyuloza atsetonda eriydi. Sellyuloza ksantogenatlari va atsetatlari sun‟iy tolalar 
ishlab chiqarishda qo„llaniladi. 
 
Sun’iy tolalarni olish va ularning xossalari
. Sun‟iy tolalarga 
gidratsellyuloza
: viskoza, mis ammiakli va 
atsetat
: diatsetat, triatsetat tolalari 
taaluqlidir. 
Gidratsellyuloza tolalar-viskoza, polinoza va mis-ammiakli tolalar. 
Sellyuloza asosidagi kimyoviy tolalar viskoza va mis-ammiakli tolalar 
gidratsellyulozadan olinadi. Kimyoviy tolalar ishlab chiqarishda viskoza oldingi 
o„rinlarda turadi. Viskoza va mis ammiakli tolalarni umumiy ko„rinishda 
quyidagicha ifodalash mumkin: (C
6
H
10
0
5
)
n
. Formuladan gidratsellyuloza tolalar 
ham sellyuloza kabi tuzilishga ega ekanligi ko„rinib turibdi. Tabiiy tolalarni 
gidratsellyuloza tolalardan farqlash maqsadida ular 10%-li o„yuvchi ishqor 
eritmasida eritiladi. Gidratsellyuloza tolalar bu eritmada oldin bo„kadi va eriydi.
Viskoza va misammiakli tolalarni olishda tabiiy sellyuloza yoki uning 
hosilalari eritiladi va eritmalardan kerakli uzunlikdagi, shakldagi qalinlikdagi va 

---

42 
talab qilingan fizik-kimyoviy xossali tolalar shakllantiriladi. Shakllantirish 
chog„ida sellyuloza eritmasidan kimyoviy strukturasi bo„yicha tabiiy sellyulozaga 
o„xshagan, lekin fizikaviy strukturasi: makromolekulalari to„plamlarini joylashishi 
va shakli, nadmolekulyar tuzilishi bo„yicha paxta va zig„ir tolalaridan keskin farq 
qiladigan tolalar hosil bo„ladi. Bu tolalarning tarkibi quyidagicha: 
- gidratsellyuloza - 94% 
- yog„lovchi moddalar - 3% 
- matirlovchi moddalar - 0,1-2% 
Viskoza tolalari paxta tolasiga nisbatan yuqori gigroskoplikka, sorbsion 
xossaga ega va turli reagentlar ta‟siriga chidamsiz hisoblanadi. Gidratsellyuloza 
tolalar turli polimerlanish darajasiga ega: 
- viskoza - 300-350 
- pollinoza - 400-500 
- misammiakli - 300-400 
Paxta sellyulozasining kristallik darajasi 70 %, zig„irniki 80-85%, 
regenerirlangan sellyuloza - gidratsellyulozaning kristallik darajasi 40-50 % ga 
teng. 
Viskoza va polinoza tolalarini ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida yog„och 
sellyulozasidan, misammiakli tolallar uchun paxta chiqindilari yoki yog„och 
sellyulozasidan foydalaniladi. Viskoza va polinoza ksantogenat sellyulozadan 
shakllantiriladi, bunda ksantogenat omillanadi va gidratsellyulozaga aylanadi. Mis-
ammiakli tolalar sellyulozaning mis gidrooksidni ammiakli eritmasidan 
shakllantiriladi, so„ngra tola erituvchidan yuvib tashlanadi. Gidratsellyuloza 
tolalarini ishlab chiqarishda kechadigan kimyoviy reaksiyalar natijasida sellyuloza 
makromolekulasida piroan xalqalarning o„zaro joylashishida ma‟lum o„zgarishlar 
yuz beradi ayrim tadqiqotchilarning fikricha bunda bir zveno ikkinchisiga nisbatan 
90
0
da joylashishi, gidratsellyuloza tolalarining reaksion qobiliyatini ortishiga, 

---

43 
gigroskopikligini paxta va zig„ir tolalarinikidan yuqori bo„lishiga sabab bo„ladi.
Viskoza ip, shtapel tola ko„rinishda, polinoza va mis-ammiakli tola shtapel 
ko„rinishda shakllantiriladi. Ulardan mato, trikotaj, kord iplari tayyorlanadi va 
aralash tolali (paxta, kapron, lavsan) mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
 
Gidratsellyuloza tolalar bu eritmada oldin bo„kadi va eriydi. Viskoza va mis-
ammiakli tolalar ishlab chiqarishda tabiiy sellyuloza yoki uning hosilalari eritiladi 
va eritmadan kerakli uzunlikdagi, shakldagi, qalinlikdagi va fizik-kimyoviy xossali 
tola shakllantiriladi. Tolalani shakllantirish chog„ida sellyuloza eritmasidan qattiq 
sellyuloza ajratiladi va bu sellyuloza o„zining kimyoviy tuzilishi bo„yicha tabiiy 
sellyuloza o„xshaydi. Fizikaviy tuzilishi bo„yicha bu regenerirlangan sellyuloza 
tolalsi paxta va zig„ir sellyulozadan o„zining makromolekulasining joylashishi, 
nadmolekulyar tuzilishi jihatidan farq qiladi.
Viskoza tolasi
. Bu tolani olish uchun yog„och sellyulozasiga 18-20% li 
NaOH bilan ishlov beriladi va ishqoriy sellyuloza hosil qilinadi.
Ishqoriy sellyulozani ishqorning suyultirilgan suvli eritmalarida eruvchan 
birikma holiga aylanishi 
ksantogenatlash
bosqichida, ya‟ni sellyulozaning 
ksantogenat efiri hosil bo„lishi chog„ida yuz beradi.
Eterefikatsiyalovchi agent ditiougol kislota angidridi – CS
2
cerouglerod 
hisoblanadi. Asosiy reaksiya bilan bir qatorda qo„shimcha reaksiya ham boradi:
6NaOH+3CS
2
=2Na
2
CS
3
+Na
2
CO
3
+3H
2
O 
Korxona sharoitida 

=50-70 qiymatli ksantogenat ishlab chiqariladi. Bunday 
mahsulot 4-6% li NaOH eritmasida eruvchan bo„lib, qovushqoq eritma 
hisoblanadi va bu eritma