|
a
- tashqi ko„rinishi,
b
-
ko„ndalang kesimi,
v
-tolaning
mikroskop ostida ko„rinishi
32
Texnik zig„ir tolasi paxtaga nisbatan farqli o„laroq elementar tolalarning
buramalaridan tashkil topgan. Bu elementar tolalar o„zaro oraliq plastinka orqali
birikkan, plastinka esa pektin va lignin moddalardan tashkil topgan. Elementar
tolalardagi sellyuloza makromolekulasi yaxshi orientirlangan va ular mikrofibrill
va fibrill ko„rinishda nadmolekulyar kompleksni hosil qiladi. Sellyuloza asosidagi
paxta va zig„ir tolalarining tarkibi, tolalarning molekulyar massasi va
polimerlanish darajasining o„rtacha miqdorlari quyidagi jadvallarda keltirilgan.
7-jadval.
Tola tarkibi
Moddalar
Toladagi miqdori, %
Paxtada
Zig„irda
Sellyuloza
Mumsimon moddalar
Pektin moddalar
Lignin
Azot tutgan moddalar
Mineral moddalar
Boshqalar
94,5-96
0,5-0,6
1,0-1,2
-
1,0-1,2
1,2
0,3-1,3
75-78
2,7
2,9-3,2
3,8
1,9-2,1
1,3
9,4-11,9
8-jadval.
Tolalarning molekulyar massasi va polimerlanish darajasining o„rtacha
qiymatlari
Sellyuloza tutgan
polimerlar
Polimerlanish
darajasi
Molekulyar
massasi
Paxta
Zig„ir
Yog„och sellyulozasi
Viskoza
10000
36000
30003
450
1620000
5800000
490000
78000
33
Н
Н
С
С
О
>
<
Sellyulozaning
kimyoviy
tuzilish
.
α-glyukoza angidrid sellyuloza
makromolekulasining
elementar
zvenosidir
-
C
6
H
10
O
5
.
Sellyuloza
makromolekulasida α-glyukoza angidridlar
-formada bo„lib, o„zaro 1-4 uglerodlar
orqali glyukozid bog„ bilan bog„langan.
α-glyukoza angidridlar zanjirda vint ko„rinishda joylashgan. Ularning har
biri ikkinchisiga nisbatan 180
0
C ga buralgan. Polimerlanish darajasi 10000-15000
ga teng. Paxta sellyulozasining molekulyar massasi 1620000-2430000 va zig„irniki
5832000 ga teng.
Sellyulozani umumiy formulasi (С
6
Н
10
О
5
)
n
ѐки [С
6
Н
7
О
2
(ОН)
3
]
n
. Har bir
elementar zvenoda 3 tadan (OH)-guruh, ulardan bittasi birlamchi (6-uglerod
atomida) va ikkitasi ikkilamchi (2-va 3-uglerod atomida) bo„ladi. Ikkinchi
uglerodagi gidroksil kislotali xususiyatga ega va u glyukozid bog„ga nisbatan
-
holatda joylashgan. Gidroksil guruhdan tashqari glyukozid bog„ ham reaksion faol
guruh hisoblanadi. Bu bog„ energiyasi 250 kDj/mol ga teng:
Sellyuloza amorof-kristall tuzilishdagi moddadir. Makromolekulaning
qattiqligi va molekulalararo kuchlar ta‟siri natijasida sellyuloza yuqori
orientirlangan kristall strukturaga ega, paxta sellyulozasining kristallik darajasi
70%, zig„irniki 80-85%, regenerirlangan sellyuloza - gidratsellyulozaning kristallik
darajasi 40-50% ga teng. Molekulalararo o„zaro ta‟sirlashuv ikki xil turdagi bog„lar
yordamida amalga oshadi: vodorod bog„lar va Van-der Vaals kuchlari.
34
Sellyulozaning fizik xossalari.
Tabiiy sellyuloza faqat ba‟zi bir polivalent
metallarning ammiak va aminli gidrookis kompleks birikmalarining suvli
eritmalarida eriydi. Ko„pincha mis-ammiakli kompleksdan foydalaniladi.
Sellyuloza 150-180
0
C haroratda 5 daqiqa davomida hech qanday o„zgarishga
uchramaydi. Sellyulozaning shishalanish harorati 220
0
C, bu harorat suv,
etilenglikol, HCOOH, CH
3
COOH ishtirokida to 25
0
C gacha pasayib ketadi.
Sellyuloza nam holatda yuqori elastik holatda bo„ladi, absolyut quruq sellyuloza
esa shishalangan holatda bo„ladi. Organik erituvchilarda erimaydi. Ba‟zi organik
erituvchilar sellyulozaning reaksion qobiliyatini oshiradi.
Sellyulozaga kislotalar ta’siri.
Sellyuloza makromalekulasidagi glyukozid
bog„lar mineral kislotalar ta‟siriga chidamsiz va oson gidrolizlanadi., ya‟ni
parchalanib suvga bog„lanadi. Gidroliz jarayonining boshlang„ich bosqichida
sellodekstrinlar hosil bo„ladi. Sellodekstrinlarning molekulalari 80 tagacha
glyukoozid qoldiqlarini tutgan bo„ladi. Gidrolizni davom etishi bilan
oligosaxaridlar bo„ladi:
.
)
(
6
12
6
2
5
10
6
O
H
nC
k islota
O
nH
O
H
C
n
Gidroliz reaksiyasida kislota katalizator vazifasini bajaradi. Kislotaning
sellyulozaga ta‟siri kislota tabiatiga va konsentratsiyasiga, ishlov berish harorati va
davomiyligiga bog„liq. Kislotalar sellyulozani gidrolizlash qobiliyati - kuchi
bo„yicha quyidagi tartibda joylashtiriladi:
bor
35
Kislota konsentratsiyasi, jarayon davomiyligi va haroratni ortib borishi bilan
gidroliz tezligi ham ortib boradi. Pardozlash jarayonlarida to„qimachilik
materiallari va sellyuloza tolalarini kislota ta‟sirida buzilishlarini oldini olish
maqsadida 3-5 g/l li sulfat kislotadan foydalaniladi. Jarayon harorati 40-50
0
C,
davomiyligi 15-40 daqiqa.
Sellyulozaga ishqorlar ta’siri.
Sellyuloza molekulasidagi glyukozid
bog„larning o„ziga xos tomonlaridan biri - bu ularning ishqor ta‟siriga yetarlicha
turg„unligidir. Ishqorning kuchsiz eritmalari oddiy haroratda sellyulozaga ta‟sir
etmaydi. Haroratni 130-140
0
C gacha ko„tarish natijasida sellyulozaga havodagi
kislorod ta‟sir etadi. Bu holatda ishqor (NaOH) sellyulozani havo ta‟sirida
oksidlanib,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
