|
konformatsiyasi
– issiqlik yoki tashqi maydon
ta‟sirida molekula shaklini kimyoviy bog„larni uzilmagan holda o„zgarishidir.
Bunda issiqlik ta‟sirida polimer zanjiri konfiguratsiyasini o„zgartirmagan holda
turli konformatsion tuzilishga ega bo„ladi.
Oqsil makromolekulasi
Chiziqli polimerlar
Tolali materiallar tashqi kuch ta‟sirida deformatsiyaga uchraydi, bu
deformatsiyalar elastik, plastik va taranglik deformatsiyalaridan tashkil topadi.
Taranglik
(uprugaya)
deformatsiyasi
makromolekulalarning
o„zaro
joylashishi o„zgarmagan holda atom va makromalekulalar orasidagi masofani
o„zgarishida paydo bo„ladi. Kuch olinganda taranglik deformatsiyasi shu zahotiyoq
g„oyib bo„ladi (rezinka). Shuning uchun ham bu deformatsiya tez qaytuvchi deb
ataladi.
Elastiklik
deformatsiyasi - kuch olinganda sekinlik bilan yo„qoladi, ya‟ni
relaksatsiyalanadi. Bu deformatsiya makromalekula shaklini o„zgarishi bilan
boradi va faqat polimer moddalarda vujudga keladi. Mahsulotdagi iplar, iplardagi
tolalar, polimerlardagi makromolekulalar konfiguratsiyasining o„zgarishida
paydo bo„ladi. Bu deformatsiya uzoq vaqt davomida vujudga keladi, shuning
uchun ham u sekin qaytadigan deformatsiya deb ataladi.
25
Plastik
deformatsiya – kuchlanish olingandan so„ng yo„qolmaydi. Plastik
deformatsiyada tashqi kuchlar ta‟sirida alohida makromolekulalar yoki ular
zvenolari o„zaro o„rin almashishlari vujudga keladi. Ip, tola, makromolekulani
aralashishi – ichki va tashqi bog„larni qaytmas o„zgarishida paydo bo„ladi.
Sinovlar ma‟lum vaqt oralig„ida bajarilganligi sababli elastik deformatsiyaning bir
qismi plastik deformatsiyaga to„g„ri keladi. Shuning uchun plastik deformatsiya
qoldiq deformatsiya deb ham yuritiladi.
Tolalar haqida umumiy ma’lumotlar, turli tolalarga suv va harorat ta’siri.
Barcha tolali materiallar o„zlarining suvga bo„lgan munosabatlari bo„yicha gidrofil
va gidrofob guruhlarga ajraladilar. Gidrofil tolalar turkumiga barcha tabiiy tolalar,
viskoza, polinoza va misammiakli tolalar mansub. Bu tolalar gidrofil
guruhlarning (-OH, -NH
2
, – COOH) kuchli gidrotatsiyasi hisobiga suvda yaxshi
bo„kadi. Gidrotatsiya natijasida tola struturasidagi molekulalararo bog„lar qisman
uziladi va g„ovaklarning o„lchami kattalashadi. Gidrofil tolalar o„zlariga suyuqlikni
yaxshi shimadigan, elektrlanmaydigan, havo o„tkazuvchan xossalarga egadirlar.
Gidrofil tolalarni pardozlashga tayyorlash murakkab jarayon hisoblansada, lekin
maxsus shart-sharoit talab qilinmaydi. Gidrofil tolalarni pardozlash jarayonini
(bo„yash va gul bosish) oddiy sharoitda olib borish mumkin.
Gidrofob tolalar suyuqlikni kam shimuvchan, elektrlanadigan tolalardir,
lekin shu bilan birga bu tolalar pishiq, yuqori mexanik xossaga ega bo„lib,
nurbardosh va mikroorganizmlar hamda kuyaga chidamlidir. Gidrofob tolalar
turkumiga barcha sintetik tolalar, atsetat va triatsetat tolalari kiradi. Bu tolalar
struktursida gidrofil guruhlar juda kam va ular suda bo„kmaydi. Gidrofob tolalarni
tarkibida faqat oxor bo„lganligidan ularni pardozlashga tayyorlash qiyinchilik
tug„dirmaydi. Gidrofob tolalarni bo„yash ancha murakkab, bo„yash jarayoni uchun
yuqori harorat, uzoq vaqt va bosim talab qilinadi.
2-jadvalda suv ta‟sirida tolalarning strukturasida sodir bo„ladigan o„zgarishlar,
3-jadvalda esa tolalarning namlikni yutish miqdori ko„rsatilgan.
26
2-jadval
Turli tolalarning suv ta‟siri o„zgarishi
Tolalar
Namlik yutilishini
standart qiymati, %
Bo„kish natijasida
xajmning ortishi, %
Nam xolatda
mustahkamligini
yo„qolishi, %
Gidrofil tolalar:
Paxta
7-8
36-45
+20
Zig„ir
11,9
+10
Viskoza
11,0-13,5
95-120
-37; -55
Jun
17,0
36-42
-10; -22
Tabiiy ipak
11,0
36
Gidrofob tolalar
TATS
2,5-4,0
12-18
-30...-33
Poliefir
0,4-0,5
0,5-1,5
0
Poliamid
4,5
10-12
-10...-15
PAN
1,0-2,5
2-6
0...-20
3-jadval
Tolalarning namlik yutish ko„rsatkichlari
Tolalar
Havoning nisbiy namligida tolalarning
gigroskopikligi, %
65%
95%
paxta
jun
tabiiy ipak
viskoza
diatsetat
6
14
11
13
6-8
20
28
30
30
20
27
poliamid
polivinilxlorid
poliakrilonitril
poliefir
polivinilspirt
polipropilen
poliuretan
3,8-4
0
0,1
0,5
5-6
0
1,0-1,3
6
0,1
0,2
0,8-1,0
-
0
-
Qizdirishga ta‟siri bo„yicha tolalr termoplastik va termoreaktiv guruhlarga
bo„linadi. Termoplastik polimerlar qizdirish natijasida plastik holatga o„tadi va
keyingi sovutish natijasida plastikligi kamayib qattiqlashib qoladi. Bu guruhga
ATS, PA, PE, PAN, PVX va boshqa tolalar ta‟luqli. Termorekativ tolalar plastik
holatga o„tmaydi va yuqori harorat ta‟sirida parchalanadi. 4-jadvalda turli tolalarni
yuqori harorat ta‟siriga bo„lgan o„zgarishlari keltirilgan.
4-jadval.
Turli tolalarga harorat ta‟siri
Tola
Tolalarning
chidamliylik
harorati,
0
C
(1-5 min)
Shishalanish
harorati,
0
C
Yumshash
harorati,
0
C
Parchalanish
harorati,
0
C
Paxta
Jun
Tabiiy ipak
ATS
TATS
PA
PE
PAN
Viskoza
150-180/5 min
100-110/5 min
140/1min
120-130
130-140
140
150/500s
150
120
220
-
182-184
200
160-180
-
-
75-85
-
-
-
-
225
300
196-216
235-265
300-320
-
200
170-200
180
185
185
-
-
220-280
175
28
Tolalarning fizik-mexanik xossalari 5-jadvalda keltirilgan
5-jadval.
Tolalarning fizik-mexanik ko„rsatkichlari
Tola
Uzilishga bo„lgan
mustahkamligi, n/teks
Uzilishdagi cho„zilish,
%
Paxta
Zig„ir
Viskoza
Jun
Tabiiy ipak
TATS
PE
PA
PAN
0,24-0,35
0,4
0,14-0,24
0,1-0,16
0,24-0,33
0,1-0,16
0,4-0,67
0,36-0,63
0,32-0,15
7-6
3
10-23
28-48
15-23
20-28
16-28
22-45
16-22
5-jadvaldan ko„rinib turibdiki, sintetik tolalar boshqa tolalarga nisbatan
yuqori mexanik mustahkamlikka ega ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
