Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

3-MA’RUZA 
Sellyulozaning kimyoviy tuzilish 
Reja:
1.
Tabiiy sellyuloza tolalarining xossalari.
2.
Sellyulozaning kimyoviy tuzilishi 
3.
Sellyulozaga kislota va ishqor ta‟siri 
4.
Sellyulozaga oksidlovchi va qaytaruvchilar ta‟siri 
5.
Yorug„lik va mikroorganizmlar ta‟siri 

---

29 
Paxta tolasi
. Paxta tolasi bu chigitni qoplab turuvchi tola bo„lib, u xom 
paxta deb yuritiladi. Paxta tolasi o„rtacha (26-35 mm) va ingichka tolali (35-50 
mm) bo„ladi. Paxtani dastlabki ishlash vaqtida (jinlash jarayonida) tola chigitdan 
ajratiladi va tolali material hosil qilinadi. Paxta tolasining qayta ishlash 
jarayonining texnologik yo„nalishiga ta‟sir etuvchi asosiy ko„rsatkich uning 
yetilganlik darajasi, uzunligi, namligi, chiziqli zichligi, mustahkamligi va ifloslik 
darajasidir. Tola etilganlik va mustahkamlik ko„rsatkichlari bo„yicha yettita navga 
ajratiladi. 
6-jadval. 
Paxta tolasining normativ ko„rsatkichlari 
Navi 
Etilganlik 
darajasi, 
kamida 
Uzilishdagi 
mustahkamligi, 
n/teks 
Ifloslanganlik darajasi, 
% 
Namligi, 
% 
hisob 
bo„yicha 
mumkin 
bo„lgan 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
2,1 
2,0 
1,8 
1,6 
1,4 
1,2 
1,2 
4,9 
4,4 
3,9 
3,4 
3,0 
2,5 
2,5 
1,9 
2,1 
2,6 
3,5 
5,3 
8,6 
12,5 
4,0 
5,0 
6,5 
7,5 
12,0 
16,0 
22,0 
8 
8 
9 
10 
11 
12 
12 
Paxta tolasi silliq, yassi lenta ko„rinishda, buralgan holatda bo„lib (9-rasm), 
o„rtasida kanal (10-rasm) ham bo„ladi. 

---

30 
9-rasm. Paxtatolasiningyetilganlikdarajasi 
Paxtatolasiningo„tayupqabirlamchidevoriuningtashqihimoyapardasihisoblanadi (9-
rasm). Sellyuloza bo„lmagan ko„pgina moddalar shu devorda joylashadi.
10-rasm. Paxta tolasi strukturasida makromolekulalar orientatsiyasi. 
a
- 
birlamchi devor, 
b
- ikkilamchi devorning tashqi qatlami, 
v
-ikkilamchi devorning 
markaziy qismi. 
Birlamchi devordagi sellyuloza makromolekulasi xaotik joylashgan va 
ularning kamgina qismi tola o„qiga nisbatan perpendikulyar orientirlangan. 
Ikkilamchi 
devori 
tolaning 
asosi 
hisoblanadi, 
bu 
qavatda 
sellyuloza 
makromolekulasi tartibli joylashgan, ular uzun fibrillar hosil qiladi, fibrillr esa o„z 
navbatida tola o„qiga nisbatan ma‟lum burchak ostida orientirlangan. Birlamchi va 
ikkilamchi devorlar tola o„qiga nisbatan konsentrik joylashgan. Tola ichida kanal 
bo„lib, uning bir tarafi ochiq. Ichki kanalda azot tutgan moddalarning bir qismi 
protoplazma ko„rinishda bo„ladi. Paxta tolasida lignin yo„q, lekin u ip gazlama 
tarkibiga poya va barglar bilan birgalikda o„tadi. 

---

31 
Zig‘ir tolalar
. Zig„ir tolalar turli o„simliklarning poya va barglaridan ajratib 
olinadi. Ularning ichida len tolasi katta ahamiyatga ega. Zig„ir tolalar paxta 
tolasiga nisbatan uzun, qattiq va qalin. Morfologik tuzilishida farq bo„lsada, 
ularning umumiyligi asoslarini sellyulozadan tashkil topganligidadir. O„simlik 
poyasining diametri bo„ylab 20-25 ta zig„ir tolasi to„plamlari, har bir to„plamda esa 
15-30 tadan elementar tola joylashgan (9-rasm). Elementar tolaning ikki uchi 
ingichkalashib boruvchi arqonsimon shaklga ega (11-rasm). Elementar tolaning 
o„rtacha uzunligi 25 mm bo„lib, ular o„simlikning uzunligi bo„yicha (taxminan 15-
125 sm) joylashgan. 
11-rasm. Zig„ir poyasining ko„ndalang kesimini sxematik ko„rinishi. 1-
epidermis, 2-parenxima, 3-bo„shliq, 4-zig„ir tola to„plamlari, 5-asosiy qismi, 6-
kambiy, 7-yog„och qismi. 
12-rasm. Zig„ir elementar tolasining 
tuzilishi.