|
2-MA’RUZA
Tola hosil qiluvchi polimerlar
Reja:
1.
Tola hosil qiluvchi polimerlar
2.
Tolalar haqida umumiy ma‟lumotlar
3.
Turli tolalarga suv va harorat ta‟siri
Tola hosil qiluvchi polimerlar.
Barcha to„qimachilik tolalari yuqori molekulyar
birikmalardir. Bir necha yuz ming atomlarni o„zaro asosiy valentliklari orqali
birikkan molekulali moddalar
yuqori molekulyar birikma
yoki
makromolekula
deyiladi.
Bir xil elementar zvenodan tashkil topgan makromolekulalar
polimerlar
va
bir necha xil elementar zvenodan tashkil topgan makromalekulalar
sopolimerlar
deyiladi.
To„qimachilik tolalaridagi polimer makromalekulasining o„rtacha uzunligi
odatda 150 dan to 3000 nm gacha bo„lgan oraliqga to„g„ri keladi (1 nm (nanometr)
= 10
-9
m). Bu ko„rsatkich kimyoviy tolalar uchun 150-300 nm ga teng va tola
makromolekulasining ko„ndalang kesimi 0,3-0,8 nm ga to„g„ri keladi. Ko„pchilik
to„qimachilik tolalarining polimer makromalekulasi chiziqli tuzilishga ega:
-A-A-A-A- yoki (A)
n
-
polimerlar
-A-A-B-A-V-A-V-A-
sopolimerlar
16
Paxta, tabiiy ipak, viskoza, atsetat, kapron tolalarining chiziqli
makromolekulasi uzun zigzag ko„rinishda yoki buralgan spiral shaklida bo„ladi (4-
rasm). Ba‟zi chiziqli polimerlar stereoregulyar tuzilishga egadir, ya‟ni yon guruhlar
asosiy zanjirga nisbatan tartibli joylashgan (tabiiy sellyuloza va polipropilen
polimeri). To„rsimon tuzilishli makromolekulalar, bu bir necha chiziqli zanjirlarni
o„zaro bir-birlari bilan ko„ndalang vodorod bog„lar bilan bog„langan ko„rinishidir,
masalan – jun tolasi:
Ba‟zi modifikatsiyalangan tolalar payvand sopolimerlash yo„li bilan
tarmoqlangan strukturaga ega bo„ladi, masalan, diatsetat sellyuloza zanjiriga
akrilanitril guruhlarini payvandlash orqali nitrilatsetat tolasi hosil qilinadi:
6-rasm. Turli makromolekulalarning sxematik ko„rinishi. a- chiziqli
(sellyuloza), b-tarmoqlangan (modifikatsiyalangan tolalar), v-to„rsimon (jun).
Tola xossasiga makromolekula shakli ta‟sir etadi:
17
1) Stereoregulyar chiziqli polimerli tolalar qizdirish ta‟siriga o„ta
mustahkam, yaxshi elastiklik va yumshoqlikka va plastiklikka ega (masalan
sellyuloza).
Sellyuloza
makromolekulasini
sxematik
tarzda
quyidagicha
ko„rsatishimiz mumkin:
Bu yerda gidroksil guruh. Ko„rinib turibdiki sellyulozaning polimer zanjiri
qat‟iy ravishda tartiblangan, shuning uchun ham u stereoregulyar polimer
hisoblanadi.
2) Fazoviy strukturaga ega bo„lgan polimer tolalar boshqalarga nisbatan juda
qattiq va mo„rt, harorat ta‟sirida plastik xossasini deyarli o„zgartirmaydi, qiyin
eriydi (masalan - jun).
18
3) Tarmoqlangan strukturali polimer tolalar kichik pishiqlikka va chiziqli
polimerlarga nisbatan yuqori plastiklikga ega.
Polimerlarning kimyoviy formulasi bir xil bo„lsada, ular makromolekulasini
shakli turlicha bo„lsa, bu polimerlarning xossasi ham turlicha bo„ladi, masalan,
sellyuloza va kraxmal.
Tola xossalari nafaqat tola hosil qiluvchi polimer makromolekulasining
kimyoviy tuzilishiga, balki ularning tolada joylashishiga, ya‟ni nodmolekulyar
tuzilishiga ham bog„liqdir. Bu polimerda kristall va atrof uchastkalarning
mavjudligi, nisbati, joylashishi hamda murakkab makromalekulalarning hosil
bo„lishini tushuntiradi.
7-rasm. Tolalarning nadmolekulyar tuzilishi
Sellyulozaning ikkita makromolekulasi elementar zvenolardagi gidroksil
guruhlar orasidagi vodorod bog„lar hisobiga o„zaro intensiv molekulalararo
bog„lanadi. Natijada makromolekulaning katta qismida takrorlanuvchan zich
19
strukturalar hosil bo„lishi mumkin. Aynan shu holat bo„yicha har bir zvenosida
uchtadan gidroksil guruh tutgan, turli chiqindilardan tozalangan sellyuloza gidrofil
modda bo„lsada, uni suvda erimasligini tushuntirish mumkin. Molekulalararo
bog„lanishda ishtirok etgan gidroksillar suv bilan ta‟sirlashmaydi. Ammo
sellyulozaning
zich
strukturaga
ega
bo„lmagan
uchastkalarida
vodrod
bog„lanishlarda ishtirok etmagan gidroksil guruhlar suv bilan ta‟sirlashadi va
o„zining gidrofilligini nomoyon etadi. Suvli eritmalarda yaxshi bo„kadi, havodagi
namlikni sorblaydi, suvli muhitlarda kuchli reaksion qobiliyatga ega.
Alohida
makromalekulalar
bir-birlari
bilan
mikrofibrillarning
makromolekulyar tortishi kuchi ta‟sirida birlashadi, mikrofibrillar esa o„z
navbatida fibrillarning shunday kuchlari ta‟sirida birlashadi. Fibrillardan tolalar
tashkil topadi (6-rasm). Mikrofibril va fibrillarning uzunligi ko„ndalang kesimidan
bir necha marta katta qiymatga ega.
8-rasm. Tola tuzilishinig sxemasi.
1-tola.
2-fibrillyar.
3-mikrofibrillyar.
4- makromolekula
Ko„pchiliktabiiyvasintetikpolimerlarmikrofibrillariningdiametritahminan 10
nm,
uzunligi,
masalan,
sellyulozalitolalaruchun
1000
nm,
mikrofibrillardagimakromolekulalarorasidagimasofa
1
nmdankam,
mikrofibrilvafibrillarorasidagimasofabirqadarkattaroqqiymatgaega. Polimerlarning
fibrillyar tuzilishi havo, namlik va qo„shimchalar bilan to„lgan mikrog„avaklarni
hosil bo„lishiga olib keladi. Makromolekulalar mikrofibrillarda bir xil
joylashmaydi, ular orasida tartibli joylashgan kristall va bir qadar tartibsiz
joylashgan amorf uchastkalar bor.
20
Mikrofibrillardagi submikroskopik g„ovaklar o„lchami 3-5 nm, fibrillar
orasidagi g„ovaklar o„lchami 10-15 nm ga teng. Shu bilan bir qatorda yirik
g„ovaklar, bo„shliqlar va 1-2 mkm (1mkm =10
–6
m) o„lchamdagi darzlar (treshina)
ham bo„ladi, bular tola tuzilishining morfologik xususiyatiga taaluqlidir.
Molekulalararo kuchlar bu – vodorod bog„lar va Van-der Vaals kuchlari
bo„lishi mumkin. Tolada gidrofil harakterdagi
Do'stlaringiz bilan baham: |
