Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

viskoza 
deyiladi. 
Ksantogenat sellyuloza turg„un bo„lmagan birikma. Ksantogenat sellyuloza 
ma‟lum vaqt «yetilishi» uchun saqlab turiladi – murakkab efirni asta sekin qisman 

---

44 
gidrolizlanishi uchun. Natijada uning kimyoviy tarkibi o„zgaradi va eritmaning 
qovushqoqligi ortadi. So„ng filtrlab, quritilgach filera orqali tola shakllantiriladi. 
Fileradan chiqayotgan viskoza suyuq tolalari cho„ktirish vannasiga tushadi. 
Vannada ksantogenat eritmasidan tolani cho„ktiruvchi reagent bo„lib, bu reagent 
uni gidrolizlaydi, qattiq ip ko„rinishiga o„tkazadi, bu ip gidratsellyuloza 
makromolekulasidan tuzilgan. Cho„ktirish vannasining asosiy moddasi bo„lib: 
H
2
SO
4
, Na
2
SO
4
va ZnSO
4
xizmat qiladi. 
Viskoza tolasini ishlab chiqarish sxemasi quyida keltirilgan (13-rasm). 
13-rasm. Viskoza tolasini ishlab chiqarish sxemasi 
Shakllantirish jarayonida viskoza iplari cho„ziladi, bunda gidratsellyuloza 
makromolekulalari eritmadagi xaotik holatdan toladagi tartiblangan holatga o„tadi. 
Makromolekulalar nadmolekulyar hosilalar shaklida (pachka, kristalitlar, 
mikrofibrillar) tola o„qi bo„yicha orientrlangan bo„ladi. Cho„ktirish vannasi 

---

45 
tarkibini va cho„zish tezligini boshqarish orqali istagan xossadagi tolani olish 
mumkin. 
Viskoza tolasi qalinligi bo„yicha bir xil strukturaga ega emas, tola 
yuzasidagi makromolekula upakovka zichligi va orientatsiya darajasi har doim 
ichki qismiga nisbatan yuqori bo„ladi. Bu holat bo„yash jarayonida qiyinchiliklar 
tug„diradi. Tabiiy sellyuloza viskoza tolasiga o„tishi jarayonida u ko„pgina 
reagentlarning konsentrlangan eritmalari ta‟siriga uchraydi. Natijada sellyuloza 
makromolekulasidagi glyukozid bog„lar uziladi va uning molekulyar massasi 
kamayadi, polimerlanish darajasi 300-800 gacha pasayadi, nadmolekulyar 
tuzilishda jiddiy o„zgarishlar yuz beradi, kristallanishi darajasi 40-50 % gacha 
kamayadi. O„z xossalari bo„yicha paxtaga polioz (PD=500-600) va yuqori modulli 
viskoza tolasi ko„proq o„xshaydi. 
Bu tolalar oddiy viskoza tolasidan polimerlanishi darajasi PD=600-800 va 
shakllantirish jarayonida yuqori plassifikatsion cho„zilishi uchun sharoit 
yaratilganligi bilan farq qiladi. Polioz tolalarining fibrillyar tuzilishi va kristalligi 
paxta tuzilishiga yaqin keladi. 
Viskoza tolasining afzalligi ularning sanitar-gigienik xossasidadir, 
kamchiligi nam holatda fizik-mexanik xossasini yo„qotishi va etarlicha shaklni 
saqlay olmasligi. Viskoza elementar ip va shtapel (ma‟lum o„lchamda kesilgan 
elementar ip) ko„rinishdan tashqari kord iplari holida ham ishlab chiqariladi. 
Kordlar avtomobil karkaslari, shinalari, oddiy va reaktiv samolyotlarning shassilari 
uchun shina sifatida ishlatiladi. Korddan tayyorlangan shinalarning xizmat muddati 
30-40 % uzoq bo„ladi. Masalan, 1 mm yo„g„onlikdagi jun ipi 15-18 kg, tabiiy ipak
32-40 kg, paxta tolasi 36-52 kg yukni ko„tara oladi. Viskoza kord iplari esa o„sha 
yo„g„onlikda 54-85 kg yukni ko„tara oladi. Viskoza tolalari paxta va zig„ir 
tolalariga nisbatan yanada gigroskopik bo„ladi. Viskoza kislota va ishqor eritmalari 
ta‟siriga chidamsiz bo„lib, ular ishqor ta‟sirida bo„kadi va xatto qisman eritma 
holiga o„tishi mumkin. Viskoza nam holatda pishiqligini 30-50 % gacha yo„qotadi. 
0,17 va 0,13 teksli viskoza yuqori modulli tolalaridan tayyorlangan bobina 
ko„ylakli, belyobop, sorochkali, astarli, tukli, sochiqli matolar va trikotaj 

---

46 
mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo„llaniladi. Viskoza tolarlari tabiiy ipakli 
aralashma matolar tayyorlashda ham keng qo„llanadi. Bunda kichik chiziqli 
zichlikdagi (8,4-6,7 teks) viskoza kompleks iplari ishlatiladi. Bulardan ko„ylakli 
mato, buralgan iplaridan krepli mato, gofre va siqilgan effektli matolar ishlab 
chiqarish mumkin. Viskoza shtapel tolalaridan astarli va atlas to„qimadagi matolar 
ishlab chiqariladi. Viskoza shtapel tolalaridan kamvol matolarni ishlab chiqarishda 
jun bilan birgalikda qo„llanadi. Belyobop, yengil ustki va sport-trikotaj 
mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun viskoza tola va viskoza-paxta aralashma 
iplar ishlatiladi.