Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

5-Ma’ruza 
Atsetat tolalarini olish va ularning xossalari 
 
Reja: 
 
1.
Ats va TATS tolalarini olish va modifikatsiyalashning turli usullari. 
2.
Atsetat tolalarining xossalari. 
Atsetat tolalar. Atsetat tolalar barcha ishlab chiqriladigan kimyoviy 
tolalarning 7% ini tashkil etadi. Atsetat tolasi sellyulozaning murakkab efiridan 
olinadi. Eterifikatsiya darajasi bo„yicha diatsetat va triatsetat tolalar hosil qilinadi. 
Ats ni eterifikatsiya darajasi 240-250 va TATS niki 260-300 ga teng. Sellyuloza 
atsetatlarini polimerlanish darajasi 300-400. Ular quruq usulda diatsetatni 
atsetondagi eritmasidan va triatsetatni metilenxlorid va metil spirti aralashmasidan 
shakllantiriladi. Bu tolalarning ijobiy xususiyatlari quyidagilardir: yumshoq, 
kirishmaydi, g„ijim bo„lmaydi, buklanishlarga turg„un, shaklni yaxshi ushlaydi. 
Kamchiliklari: elektrlanadi, ishqalanishga chidamsiz. 
Atsetat tolalar filament ip va shtapel tola ko„inishda ishlab chiqariladi. 
Ulardan ko„ylakli, astarli, erkaklar ko„ylagili, dekorativ matolar va galustkli, 

---

52 
hamda qalin kiyimlik matolar ishlab chiqariladi. Atsetatlar PA, PE, PAN, jun va 
viskoza tolalari bilan birgalikda ham ishlatilinadi. TATS bobinasidan kompleks 
iplar tayyorlanadi. Ulardan yana izolyatsion materiallar sifatida ham foydalaniladi. 
Atsetat tolalari tarkibida titan-1,3%, yog„lovchi moddalar-2,5-3%, tuzlar-0,15% 
gacha va 0,5 % gacha erituvchi bo„ladi. 
Ats va TATS tolalarini olish va modifikatsiyalashning turli usullari
Atsetat 
tolalarini ishlab chiqarishda oldin yog„och sellyulozasi sellyulozaning 
uksusnokisliy murakkab efiriga aylantiriladi: 




COOH
nCH
OCOСH
OH
O
H
C
O
CO
CH
CO
CH
n
OH
O
H
C
n
X
X
SO
H
n
3
3
3
2
7
6
3
3
3
2
7
6
3
)
(
)
(
3
)
(
4
2



 





Jarayon boshida oldin sellyuloza triatsetati hosil bo„ladi. Triatsetat 
sellyulozada 61,5 – 62,5% sirka kislota bog„langan bo„lib, almashinish darajasi 3 
ga teng. Omillash (gidrolizlash) orqali triatsetat sellyulozadan sellyuloza diatsetat 
olinadi. Unda bog„langan sirka kislota miqdori 54-56%, almashinish darajasi 2,3 –
2,5 ga teng (diatsetat deb nomlanish juda ham to„g„ri emas). 




n
n
X
X
OCOСH
OH
O
H
C
O
nH
OCOCH
OH
O
H
C
5
,.
2
3
5
.,
0
2
7
6
2
3
3
2
7
6
)
(
)
(
)
(
)
(



Atsetat va triatsetat tolalari quruq usulda shakllantiriladi, bu usulning 
mohiyati quyidagicha: polimerlarning tegishli erituvchilardagi (atseton yoki 
metilenxlorit mos ravishda) konsentrlangan eritmalari struykalar ko„rinishda filera 
teshiklaridan issiq havoli shaxtaga itarib chiqariladi. 
Sellyuloza atsetatlaridan ho„l usul bo„yicha ham tola shakllantirish mumkin. 
Bunda fileradan chiqayotgan pryadilniy eritma cho„ktirish vannasiga tushadi, 
cho„ktirish vannasidagi suyuqlik polimerni eritmaydi.
Sellyuloza triatsetati quyilmadan ham shakllantirilishi mumkin, bunda 
erituvchini qo„llash va uni regeneratsiya qilish jarayonlarini qisqartirish hisobiga 
tola olish jarayonini arzonlashtirish mumkin. Lekin quyilmadan triatsetat tolalarini 
shakllantirish triatsetatni yuqori harorat ta‟siriga chidamliligini oshirish talab 

---

53 
qilinadi. Yaponiyada Alon tolasi ishlab chiqariladi, bu tola o„ta pishiq viskoza 
shtapellangan tolasini atsetillanganidir. Viskoza tolasi sirka angidridi bug„i 
katalizatorligida atsetillanadi, so„ng tola sirka kislotadan yuvib tozalanadi. 
Shuningdek paxtani ham sirka angidrid va erituvchi emas (masalan benzalan) 
aralashmasida ham atsetillanadi. HCl katalizator bo„lib hizmat qiladi. Paxta tolasi 
kabi bobina va matolarni ham qisman atsetillash mumkin. Bunda atsetillash tola 
yuzasida ketadi. Atsetillash jarayonida paxta xossasi o„zgaradi: 

=100 bo„lganda 
uning mikroorganizmlarga bo„lgan bardoshliligi keskin ortadi, gigroskopligi 
kamayadi
Atsetat tola xossalarini atsetil sellyulozaga optik oqartiruvchi, bakteritsit 
xossali moddalar, shuningdek olov, issiqlik, yorug„lik bardoshlilik xossasini 
oshiruvchi moddalar, rang mustahkamligini oshiruvchi va bo„yovchi moddani 
qabul qilishini yaxshilovchi moddalar qo„shish yo„li bilan modifikatsiyalash 
mumkin. Triatsetat tolalar va ulardan tayyorlangan mahsulotlar yuzaviy omillanadi 
(ishqoriy sharoitda) bu jarayon