Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

6-MA’RUZA 
Tabiiy oqsil tolalari va ularning xossalari 
Reja: 
1.
Oqsillar haqida umumiy ma‟lumotlar 
2.
Jun tolasi va xossalari 
3.
Fibroinning tuzilishi 
4.
Seritsin 

---

58 
5.
Fibroinning kimyoviy moddalar ta‟sirida o„zgarishi 
Oqsil tolalari. 
Jun va tabiiy ipak oqsil tolalar sinfiga mansub. Chet ellarda 
sun‟iy usulda ham oqsil tolalar sintez qilinadi. Barcha oqsillar 
proteinlar
deb ham 
yuritiladi. Ular yuqori molekulyar birikmalar bo„lib, tarkibida albatta azot, 
kislorod, vodorod va uglerod bo„ladi. Ba‟zi oqsillarda temir, oltingugurt, fosfor va 
galloidlar ham uchraydi. Oqsillar kislota va ishqor eritmalarida parchalanib oxiri 
aminokislota holigacha etib boradi. Aminokislotalar o„zaro polipeptid bog„lari
orqali birikib oqsillarni hosil qiladi.
Oqsillarning xossalari ularning aminokislotali tarkibi, molekuladagi ketma-
ketligi va oqsil makromolekulalarining fazoviy tuzilishiga bog„liq bo„ladi. 
Tekshirishlarni ko„rsatishicha ko„pchilik hollarda oqsil bo„laklari ellips formada 
bo„ladi va ular 
globulyar oqsillar
deb yuritiladi. Ba‟zi oqsillar ip ko„rinishida 
bo„ladi, shuning uchun ular 
fibrillar
deb yuritiladi (to„qima, teri, soch, ipak). 
Oqsillar to„rt xil strukturada bo„ladi. 
Birinchi strukturada aminakislota qoldiqlarini polipeptid zanjirida ketma-ket 
joylashishi ko„rsatiladi. Birinchi strukturani o„rganish o„ta mushkul. Jun va tabiiy 
ipakning birinchi strukturasi to„liq o„rganilmagan.

---

59 
Ikkilamchi strukturada - oqsillarning polipeptid zanjirini geometrik shakli 
o„rganiladi. Oqsilning ikkinchi strukturasini 

va 

shakllari ma‟lum. Maxsus 
sharoitlarda 

forma tortilganda u 

-shaklga o„tadi, lekin 

-forma turg„un 
bo„lmaydi, u darµol 

-formaga o„tadi. Tabiiy ipak tabiiy sharoitda 

-formada 
bo„ladi.
16-rasm. Oqsilning ikkilamchi strukturasi. 
a
-α-shakli, 
b
-β-shakli. 

---

60 
Uchinchi struktura oqsil molekulasini shakli va formasini xarakterlaydi. Uchinchi 
strukturaga quyidagi bog„lar tegishli:
1.
Disulfid –S-S- 
2.
Ion bog„lar

3
NH
va

COO
lar orasidagi 
3.
Vodorod bog„lar
4.
Vander-Vaals kuchlari 
5.
Yon guruhlar orasidagi gidrofob bog„lar
17-rasm. Oqsilning uchlamchi strukturasi 
To„rtinchistrukturaikkivaundanortiqpolipeptidzanjirlaridantashkiltopganoqsil
laruchunxosdir. To„rtinchi strukturada polipeptid zanjirning miqdori va uni 
joylashishini o„rganiladi:
18-rasm. Oqsilning to„rtlamchi strukturasi 

---

61 
Oqsil tolalari makromolekulasida ham ishqoriy ham kislotali funksional 
guruhlarning mavjudligi ularga amfoterlik xususiyatini beradi.
Kislotali muhitda aminokislota va oqsil musbat zaryadlanadi, ishqoriy 
muhitda esa manfiy zaryadlanadi.
12-jadval
Oqsil tolalari va seritsin tarkibidagi aminokislotalar miqdori (%) 
Aminokislotalar 
Jun 
Fibroin 
Seritsin 
Glitsin 
6,5 
42,8 
1,1 
Alanin 
4,4 
33,5 
10,1 
Serin 
9,5 
16,2 
33,9 
Sistin 
13,1 
- 
1 
Terozin 
6,1 
12,8 
3,8 
Glutamin kislota 
16 
2,2 
2,5 
Arginin 
10,4 
1 
3,7 
13-jadval
Ayrim aminokislotalarning formulasi quyida keltirilgan: 
Aminokislotalar 
Kimyoviy formulasi 
Glitsin 
H
2
N-CH
2
-COOH 
Alanin 
CH
3
-CH
2
-COOH 
| 
NH
2
Serin 
HO-CH
2
-CH-COOH 
|
NH
2
Sistin 
HOOC-CH-CH
2
-S-S-CH
2
-CH-COOH 
| | 
NH
2
NH
2

---

62 
Glutaminkislota 
HOOC-CH
2
-CH
2
-CH-COOH 
| 
NH
2
Arginin 
H
2
N-C-NH-CH
2
-CH
2
-CH
2
-CH-COOH 
|| | 
NH NH
2
Tirozin 
HO-(C
6
H
4
)-CH
2
-CH-COOH
| 
NH
2