67
Tabiiy ipakni ipak qurti cheksiz ip ko„rinishda hosil qiladi. Ipak qurti ikkita
parallel ipni o„zaro seritsin yelimi bilan yelimlangan holda ajratib chiqaradi. Ipak
qurtidan chiqayotgan ip darhol qattiqlashib qoladi. Pilladan eshilgan ipni uzunligi
262
52,5 m. Fibroin sterjenlari fibrillardan tashkil topgan (22-rasm).
22-rasm. Tabiiy ipak tolasining tuzilishi.
a
-pilladan olingan ip,
b
-qaynatilgan
ip.
Fibroinning birlamchi strukturasi xozirgacha to„liq o„rganilmagan. Tabiiy
ipakni hosil qiluvchi zanjirlar o„zaro
polipeptid, vodorod bog„lari va Vander-
Vaals kuchlari bilan bog„langan. Tolada orientirlangan uchastka 40-60 % ni
tashkil etadi. Ipak qurtidan chiqishga tayyor bo„lib turgan fibroin suvda
eruvchan va orientirlangan emas, shakli bo„yicha globulyar oqsillarga o„xshaydi.
Tabiiy
ipakning
-formasi ipni ipak qurtidan chiqishida vujudga keladi. Fibroin
asosan oddiy aminakislotalardan tarkib topgan.
Tabiy ipak boshqa tabiiy tolalardan (paxta, zig„ir, jun) o„zining hujayra
tuzilishga ega bo„lmaganligi bilan ajralib turadi. Shu jihatdan u o„zining paydo
bo„lishi bo„yicha sun‟iy va sintetik tolalarga o„xshaydi.
Pilladan olinayotgan ip ikkkita yonma-yon turuvchi ipdan va ularni o„rab
turuvchi yelim - seritsindan tarkib topgan. Seritsindan tozalangan fibroin gomogen
ip ko„rinishida bo„ladi. Lekin unga kimyoviy va mexanik ta‟sirlar ko„rsatishi orqali
uzunasiga mayda fibrillarga ajraladi. Pilla ipining 70-75 % -ini fibroin va 25-30%
- ini seritsin tashkil etadi.
68
Fibroinning tuzilishi.
Fibroinning birlamchi strukturasi hozirgacha to„liq
o„rganilmagan. Tabiiy ipakni hosil qiluvchi zanjirlar o„zaro polipeptid, vodorod
bog„lari va Vander-Vaals kuchlari bilan bog„langan.
Tolada orientirlangan uchastka 40-60% ni tashkil etadi.
Ipak qurtidan
chiqishga tayyor bo„lib turgan fibroin suvda eruvchan va orientirlangan emas,
shakli bo„yicha globulyar oqsillarga o„xshaydi. Tabiiy ipakning
formasi ipni
ipak qurtidan chiqishida vujudga keladi. Fibroin asosan oddiy
aminokislotalardan tarkib topgan.
Fibroin xossasi.
Fibroin spirtda, uglerod sulfid va boshqa organik
erituvchilarda erimaydi. Suvda erimaydi, lekin suvni o„ziga sorblaydi va bo„kadi.
Bo„kishi ma‟lum miqdorda bo„ladi, ya‟ni 18
0
C haroratda ko„ndalang kesimi 16-
18% ga va og„irligi 30-35% ga ortadi. Uzunligi bo„yiga faqat 1,2%
ga uzayadi
xolos. Havodagi namlikni yutib ham tabiiy ipak bo„kadi. Kislota va ayniqsa
ishqor eritmalarida tabiiy ipak intensiv bo„kadi. Ishqor ta‟sirida bo„kishida
jarayon qaytmas bo„ladi.
Ba‟zi tuzlarning eritmalarida fibroin ma‟lum miqdorda bo„kadi va
qovushqoq eritma hosil qiladi. Fibroin mis - ammiakli eritmada, ishqoriy mis-
glitsirin eritmasida, etilen-diamin
eritmasida mis gidrooksidida, ammiak – nikelli
eritmada, fosfor, sulfat, xlor, chumoli, dixloruksus kislota eritmalarida eriydi. Jun
keratini bu erituvchilar ta‟siriga chidamli hisoblanadi. Keratin va fibroindagi
bunday farq, fibroinda ko„ndalang bog„larni yo„qligi bilan tushuntiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: