Toshkent tibbiyot akademiyasi tibbiy pedagogika fakulteti

Sezgining retseptor va reflektor nazariyasi

Ko‘p yillar davomida bizning sezgilarimiz passiv jarayon hisoblangan. Organizmga qandaydir qo‘zg‘atuvchi yetib keladi, u periferik organlar orqali qabul qilinib sezuvchan nervga uzatiladi va po‘stloq ostida to‘xtaydi, bu bosh miya po‘stlog‘iga yetib keladi. Sezgi jarayoni shu konsepsiya nuqtai nazaridan passiv hisoblanadi, bu retseptor nazariyasi deb nomlanadi.

Biroq hozirgi kunga kelib bu nazariya yetarli emas, sezgi jarayoniga faol jarayon sifatida yondashish kerak. Inson psixikasida passiv jarayonlar bilan bir qatorda faol jarayonlar ham mavjud. Hamma psixik jarayonlar reflektor jihatdan qurilgan.

I.M.Sechenov teri tuyish jarayoni faol paypaslash jarayonida vujudga keladi degan fikrga kelgan. Xuddi shu holatni ko‘rish sezgisida ham kuzatishimiz mumkin. Ko‘rish sezgilari retseptor passiv jarayon hisoblanadi, nurlar ko‘z pardasiga tushadi, to‘r pardada qo‘zg‘alish paydo bo‘ladi, shundan so‘ng qo‘zg‘alish miya po‘stlog‘iga yuboriladi va passiv ravishda qabul qilinadi.        

Kishidagi sezgilar haqida gapirganimizda adaptatsiya tushunchasi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz. Adaptatsiya–moslashuv bo‘lib, sezgi organlari sezgirligining qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida o‘zgarishi demakdir.

Sezgi a’zolarining sezuvchanligini oshishiga olib boradigan ikki soha mavjuddir: 1) sensor nuqsonlar (ko‘rlik, karlik)ning o‘rnini to‘ldirish zaruratidan kelib chiqadigan sezuvchanlikning ortishi va 2) subyekt faoliyati tufayli kasbiga xos talablardan kelib chiqadigan sensibilizatsiya (sezuvchanlikning ortishi).

 Ko‘rish yoki eshitish sezgisining yo‘qotilganligi ma’lum darajada sezuvchanlikning boshqa turlarini rivojlantirish hisobiga to‘ldiriladi, masalan, ko‘ra olmay qolgan kishilar haykaltaroshlik bilan shug‘ullanganlar, chunki ularda tuyish sezgisi yuksak rivojlangan bo‘ladi. Ba’zi maxsus kasb bilan uzoq vaqt mobaynida shug‘ullanish ham sezgi a’zolarining sezuvchanligi kuchayishiga olib kelganligini ko‘rish mumkin, masalan, choy, pishloq, vino, tamaki sifatini aniqlovchilarda hid va ta’m bilish sezgilari yuksak darajada mukammallashgan bo‘ladi. (Kinofilm–Narsiss misolida tushuntirish mumkin).

Mehnat faoliyati talablari ta’siri ostida sezgilar rivojlanishi misolini biz rassomlar, po‘lat quyuvchilar, uchuvchilar, skripkachilar kabi kasb vakillarining bilish sezgilarida kuzatishimiz mumkin.