Toshkent tibbiyot akademiyasi farmakologiya

9. Антихолинэстераз воситаларнинг таснифи, таъсир механизми, 
фармакологик хусусиятлари 
Xolinesterazaga qarshi moddalar o'simliklardan hamda sintez yo'li bilan olingan, 
fizostigmin Afiikada o'sadigan o'simlik (Physostigma venenosum) urug'idan, galantamin
boychechakdan (Calanthus Woronowi A), dezoksipeganin isiriqdan (Peganum gannala) 
olingan. So'nggi ikki moddani O'zbekiston kimyogarlari (akademik S. YU. Yunusov, X. 
N. Oripov), fannakologlari (prof. F. S. Sadritdinov, N. T. To'laganov) kashf etgan, 
prozerin 
va 
fosfakol 
— 
sintetik 
moddalardir. 
Moddalar 
mediator 
atsetilxolinniparchalaydigan xolinesteraza fermentini bog‗lab, endogen atsetilxolinni 
parchalanishdan saqlab qoladi, uning miqdori oshib boradi, ta‘siri kuchliroq va 
davomliroq bo'ladi. Ma‘lumki, xolinesteraza fermenti atsetilxolin ajraladigan joylarda 
parasimpatik nervlar, harakatlantiruvchi nervlar oxirida, simpatik va parasimpatik 
tugunchalarda, markaziy nerv sistemasida mavjud. Atsetilxolin M - va N — 
xolinoretseptorlaming yagona mediatori bo'lgani uchun uni parchalanishdan saqlanishi, 
to'planishi M- va H— xolinoretseptorlaming bilvosita qo'zg'alishiga olib keladi.
10. Дори моддаларини энтерал юбориш усуллари
 
Enteral yuborish usulida dori moddalari til ostiga, og'izga, o‗n ikki bamioqli ichakka, 
to‗g‗ri ichakka yuboriladi. Dori moddalarining til ostiga yuborilishi sublingval yo‗l 

---

18 
deyiladi. Bu usul kichik yoshdagi bolalami davdashda umuman qo'llanmaydi. Dori 
modda til ostiga qo‗yilganda og‗iz bo‗shlig‗ida fermentlar faoliyati sust bo‗lganligi uchun 
dori moddalari deyarli paithalanmaydi, til ostidagi doriga me‘da-ichak femientlari ta‘sir 
qilmaydijigarda o'zgarishlaryuz bennaydi,qo'yilgan joyida so'rilib, umumiy ta‘sir 
ko‗rsatadi. Bu usulda ayrim dorilar, asosan nitroglitserin, metiltestosteron, pregnin kabilar 
qo'yiladi, ular qonga tez so'riladi (til ostida qon tomirlar juda ko‗p), ta‘siri tez boshlanadi. 
Og'iz orqali yuborish — peroral yo‗l keng tarqalgan, qulay, oson va tabiiydir. Bemor dori 
moddalarini yordamchisiz qabul qila oladi, yuboriladigan moddalar hidi qo‗lansa 
bo'lmasligi, shilliq qavatlarga salbiy ta‘siri bo'lmasligi kerak. Alkogol, kaliy, yodid, 
barbituratlaming so'rilishi oshqozon shilliq qavatidan boshlanadi. Moddalar asosan
ingichka ichak orqali so'riladi, chunki ingichka ichakda qon yaxshi aylanadi. So'rilish
tezligi qabul qilingan dorining turiga, shakliga, ovqatdan oldin yoki keyin iste‘mol
qilinishiga bog'liq. 
Eritmalar, ayniqsa, spirtli eritmalar kukun dori (poroshok)larga nisbatan birmuncha
tezroq so'riladi. Dori och qoringa ichilganda, ovqatdan keyin qabul qilingan dorilarga 
qaraganda tezroq so‗riladi va kuchliroq ta‘sir etadi.O'n ikki barmoqli ichak orqali 
yuborish usuli ichakda dori moddalarining yuqori konsentratsiyasini hosil qilish
maqsadida moddalar o'n ikki barmoqli ichakka zond orqali yuboriladi. Odatda, bu 
usuldan jigar kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Masalan, magniy sulfat eritmasi
o'n ikki barmoqli ichakka bevosita isitilgan holda yuboriladi, ba‘zan bu usul gijja 
haydovchi dorilar buyurilganda ham qo'llanadi. 
To ‗g ‗ri ichak orqali yuborish usuli dori moddalarini og'iz orqali yuborish mumkin 
bo'lmaganda, ruhiy bemorlami davolashda, bemor behush yotganda, qizilo'ngach yoki 
oshqozonda 
o'zgarishlar 
bo'lganda,oshqozon-ichak 
fermentlari 
ta‘sirida
parchalanadigan dorilar ishlatilganda ushbu usul qo'llaniladi. Bu yo'l bilan suvli eritma 
yoki aralashmaga shilliq holida tayyorlangan turli o'rab oluvchi moddalar (kraxmal, 
kraxmal elimi) qo'llaniladi, moyli dorilardaii klizma qilinadi. To'g'ri ichakka dori
moddalar sham shaklida qo'yiladi. Ushbu usul qo'llanganda moddalar tez, ya‘ni 7*10 
minut ichida qonga so'riladi, ularning asosiy qistni gemoroidal venalar orqali bevosita 
pastki kovak Venaga o'tadi, tez va kuchliroq ta‘sir etadi, bu usulda ba‘zi dorilar og'iz 
orqali yuboriladigan dorilarga nisbatan 3/4-1/2 hissa kamroq buyuriladi. To'g'ri ichak 
orqali yuborilgan moddalar to'g'ri va yo'g'on ichak shilliq qavatlarga, ularga yaqin 
a‘zolarga mahalliy ta‘sir ko'rsatishi mumkin.