|
5.Дори моддаларини бирга юборилгандаги кузатиладиган узгаришлар
Farmakoterapiyada (fitoterapiyada ham) ko‗pincha bir vaqtning o‗zida bir necha
dorilarni ishlatishga to‗g‗ri keladi. Bundan ko‗zlangan asosiy maqsad tezroq va
kuchliroq farmakoterapevtik ta‘sirga erishish yoki bir nechta a‘zo sistemalarga ta‘sir
ko‗rsatib, dorilar samaradorligini oshirish bilan ularning nojo‗ya ta‘sirini
kamaytirishdan iborat. Bir vaqtda bir necha dori vositalarini tanaga kiritish yoki ketma-
ket yuborish oqibatida ularning ta‘siri har xil o‗zgarishlarga uchrashi mumkin.
Bir necha dori preparatlari shunday qo‗shib ishlatilganda sinergizm yoki antagonizm
holatlari kuzatilishi mumkin.
Sinergizm - ikkita dori moddasi qo‗shib berilganda ularni alohida qo‗llashga nisbatan
kuchliroq bo‗lgan bir yo‗nalishdagi ta‘sir. Bunda jamlanish va potensiyalanish yuz
beradi. Jamlanishda dorilarning umumiy farmakologik ta‘siri ayrim preparatlarning
ta‘sirlar yig‗indisiga teng bo‗ladi. Jamlanishning bu turida dorilarning ta‘sir etadigan
joyi umumiy (bitta retseptor, hujayra, tizim) va bir xil bo‗ladi. Masalan, efir va azot (I)
oksidning markaziy nerv sistemasiga, adrenalin va noradrenalinning adrenoretseptorlarga
13
ta‘siri.
Potensiyalanishda - umumiy farmakologik ta‘sir ayrim preparatlar ta‘siri yig‗indisidan
bir necha marta kuchliroq bo‗ladi va ayrim hollarda yangi farmakologik xossalar yuzaga
chiqadi (aminazin va narkoz, og‗riq qoldiruvchi preparatlar). Bunda ta‘sir umumiy bir
yo‗nalishda bo‗lib, turli sistemalarga qaratilgan bo‗ladi.
Tibbiyot amaliyotida bunday sinergizm turi juda keng qo‗llaniladi. Masalan, antibiotiklar
bilan sulfanilamidlar, uxlatuvchilar, neyroleptiklar, atsiklidin, pilokarpin). Bu bevosita
sinergizm deb yuritiladi. Sinergizm bilvosita bo‗lishi ham mumkin. Bevosita sinergizmda
qo‗llanilayotgan dorilarning ta‘sir etish joyi yuqorida qayd etilganidek umumiy (bitta
hujayra, to‗qima, retseptor) bo‗lsa, bilvosita sinergizmda esa har xil bo‗ladi. Masalan,
atropin M-xolinoretseptorlarni bloklab, ko‗z qorachig‗ini kengaytiradi, adrenalin esa
adrenoretseptorlarni qo‗zg‗atib, shu effektni keltirib chiqaradi.
Dori vositalari sinergizmining potensiyalanish turi tibbiyot amaliyotida, ayniqsa
anesteziologiyada keng ishlatiladi. Chunki bunda ushbu dorilarning kichik dozasi
olingani uchun ularning asoratlari, nojo‗ya ta‘sirlari kam bo‗ladi.
Antagonizm - bir dori ta‘sirini boshqa dori ta‘siri bilan kamaytirish yoki butunlay bartaraf
etish demakdir. Antagonizm usulini qo‗llash zaharlanishning oldin olish va davolash
tadbirlari yig‗indisi hisoblanadi. Antagonizm - bu dorilarning bir-biriga aks (zid) ta‘siri
deb tushuniladi.
Antagonizm bir necha ko‗rinishlarda bo‗lishi mumkin :
Fizikaviy antagonizm - bir moddaning ikkinchi modda yuzasiga so‗rib olinishi
(adsorbentlar, faollashtirilgan ko‗mir, oqsillar).
Kimyoviy antagonizm - kimyoviy reaksiya natijasida zararsiz birikmalar hosil bo‗lishi.
Masalan, bariy xloriddan zaharlanishda natriy sulfat yuborilsa, organizm uchun zararsiz
bariy sulfat hosil bo‗ladi. Og‗ir metal tuzlaridan zaharlanishda unitiol ishlatiladi. Undagi
sulfgidril moddasi metal bilan birikib, zararsiz kompleks hosil qiladi.
Fiziologik (farmakologik) antagonizm - dorilar bir yoki bir nechta hujayralar, retseptorlar
yoki sistemalarga ta‘sir etib, teskari oqibat keltirib chiqaradi (narkoz vositalar va
analeptiklar). Ushbu antagonizm ikki tomonlama (dorilar o‗zaro bir-birining ta‘sirini
yo‗qotadi) va bir tomonlama (ikkinchisi esa birinchisi ta‘sirini bartaraf etmaydi) bo‗ladi.
Ikki tomonlama antagonizmga kofein bilan fenobarbitalni misol qilib keltirish mumkin
(kofeinning markaziy nerv sistemasi qo‗zg‗atuvchi ta‘sirini fenobarbital tormozlab
yo‗qotadi va aksincha). Bir tomonlamaga antagonizmga esa atropin bilan pilokarpinni
misol qilish mumkin. Atropin xolinoretseptorni bloklab, pilokarpin keltirib chiqargan
ko‗z qorachig‗i torayishini bartaraf etib, uni kengaytiradi. Lekin pilokarpin esa atropin
ta‘sirida ko‗z qorachig‗i kengayishini yo‗qota olmaydi. Bu degan so‗z pilokarpin bilan
zaharlanishda atropin davo bo‗ladi, aksincha atropin bilan zaharlanishda esa pilokarpin
kor qilmaydi.
Farmakologik antagonizmning quyidagi turlari mavjud.
Konkurent (raqobat)antagonizm - o‗xshash kimyoviy tuzilishga ega bo‗lgan birikmalar-
moddalar o‗rtasida retseptor bilan birikish uchun raqobat kuzatiladi (morfin va nalorfin).
Bevosita antagonizm - ikkita dori vositasi bir xil retseptorlarga to‗g‗ridan - to‗g‗ri ta‘sir
etib, qarama - qarshi natija keltirib chiqaradi. Masalan, muskarin M-xolinoretseptorlarni
qo‗zg‗atsa, atropin esa ularni bloklaydi.
Bilvosita antagonizm - dori vositalari turli antagonistik fiziologik sistemalarga ta‘sir etib
qarama - qarshi natija keltirib chiqaradilar. Masalan, pilokarpin M-xolinoretseptorlarni
14
qo‗zg‗atib, ko‗z qorachig‗ini toraytirsa, adrenalin esa adrenoretseptorlarni qo‗zg‗atib uni
kengaytiradi.
Ba‘zi dorilarni qo‗shib ishlatilishdagi bir-biriga zidligi ularning farmakokinetikasida ham
sodir bo‗lishi mumkin. Masalan, dorilarning ichakdan so‗rilishini kamaytiruvchilar
(adsorbentlar, shilimshiqlar, surgi dorilar), qondagi oqsillar bilan bog‗langan
antikoagulyantlarni (neodikumarin) indometatsin (yallig‗lanishga qarshi dori) siqib
chiqarishi, dori vositalar metabolizmida qatnashadigan monooksidaza fermentlar
aktivligini kuchaytiradigan induktorlar (fenobarbital, benzonal) birga yuborilgan turli dori
vositalarining farmakoterapevtik ta‘sirini susaytirishi va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
