Toshkent tibbiyot akademiyasi farmakologiya

1.Дори моддаларининг такрор юборилгандаги кузатиладиган узгаришлар 
Dori moddalar takror-takror yuborilganda, ulaming ta‘siri zo'rayishi yoki susayishi 
mumkin. Uzoq muddat mobaynida takror yuborilgan dori moddalarining shifobaxsh ta‘-
siri susayishi-organizmning unga o ‗rganib qolishi yoki 
tolerantlik
deb ataladi. Ayrim 
uyqu dorilari va surgi moddalariga nisbatan tolerantlik tez paydo bo'ladi. Organizm 
dori moddalarga o'rganganda ulaming so'rilishi kamayadi yoki metabolizmi,
ekskretsiyasi ortadi. Ba‘zi moddalarga nisbatan retseptorlaming sezuvchanligi ham 
kamayishi mumkin. Dori moddalari qisqa muddat ichida takror-takror yuborilganda ham 
ularning ta‘siri kamayishi mumkin, bu holat 
taxifilaksiya
(yunoncha «tachys»— tez, 
«phylaxis»— himoya) deb ataladi. Masalan, qon bosimi keskin tushib ketganda, efedrin 
gidroxlorid venalarga yuborilgan vaqtda qon bosimi tez ko'tariladi. 5-10 minutdan keyin 
modda takror yuborilsa,uning ta‘siri birinchi yuborilgandagiga nisbatan kamroq 
bo'ladi.Dori moddalari takror yuborilganda, ularga nisbatan organizmning sezuvchanligi 
oshib ketadi, bu holat 
sensibilizatsiya
deb ataladi.Ba‘zi dorilar takror va takror qabul

---

10 
qilinganda ular organizmda to'planadi, bunda ta‘sir kuchi va ta‘sir muddati ham oshib 
boradi, bu holat 
kumulyatsiya 
deB ataladi.Kumulyatsiya 2 xil bo'ladi: moddiy 
kumulyatsiya — dori moddalari, masalan, digitoksin, ueodikumarinning organizmda sof 
holda to'planishi;funksional kumulyatsiya— dori moddalari ta‘sirining jamlanishi, 
masalan, etil spirtining ta‘siri to'planadi, chunki o'zi organizmda juda tez oksidlanadi,
o'qimalarda ushlanmaydi, faqat neyrotrop ta‘siri jamlanadi.Ba‘zi dori moddalari
takror qabul qilingandan keyin bemor jismoniy yoki ruhiy jihatdan xush yoqadigan 
tinchlanish yoki yengil qo'zg'alishni sezadi. Natijada, shifokor ko‗rsatmasi bo'lmasa 
ham bemorda bu dorilami qayta-qayta qabul qilish istagi pay do bo‗ladi. Bu holat 
xumorlik, tobelik deyiladi. Markaziy nerv sistemasiga ta‘sir etruvchi moddalar: morfin, 
kodein, barbituratlar, diazepam, etil spirti, kokain va bir qator boshqa dori moddalari 
ushbu holatga sabab bo'ladi. Tobelik ruhiy va jismoniy ko'rinishda bo'ladi. Agar bemorga 
o‗sha o‗zi o‗rganib qolgan modda bermay qo'yilsa, unda ruhiy o'zgarishlar ro'y beradi, 
kayfiyati buzilib, ruhi tushib ketadi. Bu holat abstinensiya sindromi, ya‘ni doridan 
mahrum bo'lish sindromi deb ataladi. Dorilarga jismoniy tobelik ancha og'ir o'tadi, bunda 
bemorga moddani berish to'xtatilganda ruhiy tushkunlik bilan birga a‘zo va
sistemalarda chuqurroq o'zgarishlar ro'y berib, hatto o'lim sodir bo'lishi ham 
 
mumkin. Jismoniy tobelikni davolash ancha qiyin, shuning uchun
narkomaniyani, ya‘ni dorilarga tobelikning oldini olish muhim
vazifalardan hisoblanadi. 
2.