Toshkent «noshir» 2017

Qimmatli qog‘ozlarga doir fyuchers 
(
futures
) — o‘zida
nazarda tutilgan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli
qog‘ozlarni qat’iy belgilangan narxda sotib olish yoki sotish
majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog‘oz.
Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli
qog‘ozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin.
Fyucherslarning asosiy belgisi – narxining aniqligi va
ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma bo‘yicha
sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir
qo‘ldan boshqa qo‘lga zudlik bilan o‘tkazilishini nazarda
tutmaydi. Fyucherslar yordamida qonun bilan kafolatlangan
majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi
mumkin. Fyuchersning o‘ziga xos belgisi shundan iboratki,
ular mazkur qimmatliklar (sotuvchilarda yoki umuman) ayni
yilda bormi yoki yo‘qmi, undan qat’i nazar sotilishi mumkin.
Fyucherslarning optsionlar bilan o‘xshash tomoni shundaki,
ularning ikkalasi ham fond boyliklarini kelajakda sotib olish
imkonini beradi. Farqlarga kelsak, ular quyidagilardan iborat:
— Fyucherslar oldi-sotdi hujjati sanalmaydi; fyuchers
fond boyliklarini yetkazib berish qat’iy majburiyatidir.
— Fyuchers belgilangan muddat tugashi bilan majburiy
hisob-kitobni talab qiladi.
— Fyuchers bo‘yicha xatar, optsionnikiga qarganda ancha
yuqori, chunki fyuchers xaridori optsion xaridoridan farqli
o‘laroq, optsion bo‘yicha yo‘qotilgan mukofotga qaraganda
ancha katta summani yo‘qotishi mumkin.
Fyuchers shartnomasining shartlari andozalidir. Fyuchers
shartnomasining narxi birja kimoshdi savdolarida talab va taklif
muvozanatining natijasi sifatida belgilanadi. Fyuchers bitimlari
bo‘yicha hisob-kitoblar, odatda, fyuchers bilan savdo qiluvchilar
(sotuvchilar va xaridorlar)ning hisob raqamlari ochilgan birja-
larning kliring palatalari orqali amalga oshiriladi.
Hosila qimmatli qog‘ozlarning ushbu turi bilan savdo-
sotiq qilish o‘zining xususiyatlariga ega. Aksiyalar bilan fyu-
chers bitimlari fond birjalarida, obligatsiyalar bilan fyuchers
operatsiyalari esa, tovar birjalarida amalga oshiriladi. Aksiya-
larning muayyan muddatda narx pasayishiga o‘yini chog‘ida
sotilishi aksiyalar bilan tuziladigan eng keng tarqalgan
muddatli bitim hisoblanadi. Odatda, bunday holatda qimmatli
qog‘ozlar qoplashsiz sotiladi, ya’ni sotuvchining qo‘lida

---

40
41
bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarni sotish uchun shartnoma
tuziladi. Qimmatli qog‘ozlarni bunday shartnoma bo‘yicha
yetkazib berish uchun sarmoyador o‘zining brokeridan unga,
masalan, mazkur operatsiya bo‘yicha yetkazib berishni
mo‘ljallagan aksiyalar paketi qiymatining faqat 60 foizini
bergan holda, yetkazib berilishi lozim bo‘lgan qimmatli
qog‘ozlarni qarzga oladi. So‘ngra broker o‘zidagi mavjud
bo‘lgan xuddi shunaqa aksiyalarni sarmoyadorga o‘tkazadi
yoki unga chetdan sotib olingan xuddi shunday aksiyalarni
topshiradi. Bunda broker tomonidan beriladigan kreditning
miqdori ushbu mamlakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini
nazorat qiluvchi organ tomonidan belgilangan miqdordan
oshmasligi kerak. Mazkur qimmatli qog‘ozlar kontragentga
yetkazib berilganidan keyin sarmoyador brokerga aksiya-
larning xuddi shunday to‘plamini yetkazib berishi lozim
bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, bitim bo‘yicha o‘zining maj-
buriyatlarini bajarish uchun sarmoyador aksiyalar mazkur
paketini kelajakdagi ma’lum sanada sotib olishi kerak bo‘ladi.
Ushbu holatda sarmoyador, ta’kidlab o‘tilganidek, kursning
pasayishiga umid qiladi, bu uni mazkur qimmatli qog‘ozlarni
yanada past narxda xarid qilish va brokerga o‘tkazishning
boshlang‘ich narxida yetkazib berish imkonini beradi.
O‘zbekistonning qonun hujjatlariga ko‘ra,