Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Grafik tasvir
- bu statistik ma’lumotlar ifodalanadigan nuqta, chizik va 
figuralar to’plamidan iborat geometrik belgilardir. 
Grafik maydon
– grafikni hosil qiluvchi geometrik belgilar joylashtiriladigan 
maydondir. Grafik maydon o’z vazifasiga qarab aniq o’lchamlarga (formatga), 
ya’ni kattalik va tomonlar nisbatiga ega bo’ladi.
Maydon o’lchovlari
– grafik tasvir joylashtiriladigan maydonning 
koordinatalar tizimi, ya’ni grafik maydonning o’lchovini ifodalovchi to’r. 
Amaliyotda keng qo’llaniladigan koordinatalar tizimi bu to’g’ri chiziqli koordinata 
tizimidir (1-rasm). Uning asosan birinchi choragidan, ba’zan barcha choraklaridan 
statistika grafiklarini tasvirlashda foydalaniladi. Grafiklarni tasvirlashda qutbli 
koordinata tizimidan ham foydalaniladi (2-rasm). Ular vaqt bo’yicha tsiklik 
(davriy) o’zgarishlarni tasvirlashda muhimdir. To’g’ri chiziqli koordinata tizimida 

---

34 
maydon o’lchovlari vertikal va gorizontal o’qlarda (ordinata va abtsissa o’qlari) 
ifodalansa, qutbli koordinata tizimida esa markazdan chiqqan nur (asosan o’ng 
tomondagi gorizontal nur), ya’ni koordinata o’qi va unga nisbatan nur burchagi 
o’lchovlarida ifodalanadi. Statistika xaritasini tasvirlashda esa o’lchovlar kontur 
to’r (daryo, dengiz, okean va mamlakat chegaralari konturi) shaklidagi 
chegaralarda turli xil rang yoki gemetrik belgilar orqali ifodalanadi.
1-rasm. To’ri chiziqli koordinata tizimi 
2-rasm. Qutbli koordinata tizimi 
 
Masshtab (miqyos)
- bu raqamli ko’rsatkichlarning grafikda aks ettirilgan 
o’lchamidir. U statistik grafiklarda raqamlar bilan ifodalangan ko’rsatkichlarni 
grafik maydonda tasviriy nisbatlarga aylantiradi. 
Grafik masshtabini belgilashda 
shkala
muhim ahamiyatga ega. 
Shkala
deganda aniq raqamlar kabi o’qilishi mumkin bo’lgan, nuqtalar bilan ajratilgan 
chiziq tushuniladi. Shkala quyidagi uch unsurdan iborat: shkala tayanchi, shkala 
raqamlari, shkala nuqtalar (3-rasm). 
-2 -1 0 1 2 
3-rasm. Shkala 
Shkala tayanchi to’g’ri va egri chiziqli (yoysimon, aylanasimon) bo’lishi 
mumkin. Shkaladagi oraliqlar (nuqtalar orasidagi masofa) teng yoki teng 
bo’lmagan holda bo’lishi mumkin. Agar shkala oraliqlari teng bo’lsa, bunday 
shkala teng o’lchovli shkala deb, agar oraliqlar teng bo’lmasa teng bo’lmagan 
o’lchovli shkala deyiladi. 
Grafikning oxirgi unsuri – bu