Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini soliqqa tortishning to’g’riligini 
tekshirish. 
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy 
hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktivlarning ayrim turlari qo’shimcha qiymat 
solig’i (QQS)dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e’tibor berishi zarur. 
 
№ 21 BHMS ga muvofiq nomoddiy aktivlar oldindan pul o’tkazish yo’li bilan 
sotib olinganida QQS 4410-«Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» 
schyotida aks ettiriladi (hisob-kitob hujjatlarida alohida ajratib ko’rsatilganida).
Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo’yicha QQS summasi quyidagi hollarda 
byudjetga o’tkaziladi.
*
sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol etkazib beruvchilarga 
to’langanida; 
*
nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida; 
*
nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilganida.
Agar dastlabki hujjatlarda QQS summasi ajratib ko’rsatilgan bo’lmasa, u 
holda hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib ko’rsatilmaydi.
Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiymatiga 0410-0490 
schyotlar kredit va 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti debetlanadi. 
Hisoblangan eskirish summasiga esa 0510-0590 schyotlar debet va 9220 schyot 
kreditlanadi. Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar 9220 schyotdan 9900 - 
«Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni jamlash)» schyotiga 
o’tkaziladi. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxi, foyda byudjet bilan hisob-kitoblar 
ko’rsatkichlari, shuningdek xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari mulklarini 
baholashning asoslanganligi ko’p jihatdan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va 
baholanishi, ular eskirishlari to’g’risidagi ma’lumotlarning haqqoniyligiga 
bog’liq.

---

255 
Shunga ko’ra, nomoddiy aktivlarni hisobda ro’yxatga olishning texnik 
jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o’z nomiga 
ko’ra moddiy negizga ega bo’lmaganliklari uchun korxonada u yoki bu 
ob’ektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalterlik nazoratini tashkil 
etish muammosi tez-tez vujudga keladi.
Buxgalterlik hisobining umumiy printsiplariga ko’ra har qanday nomoddiy 
aktiv kirimi tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Bunday 
dastlabki hujjatlashtirish o’zining mazmuni va tavsifiga ko’ra, asosiy vositalarni 
qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-1) kabi hujjatlarga o’xshash bo’lishi 
lozim. Hujjatlarda ob’ektlarning batafsil xususiyatlari, dastlabki qiymati, 
foydalanishga topshirilgan vaqti, eskirish normasi va xarajatga olib borish kodi, 
nomoddiy aktiv foydalanadigan bo’linma va boshqa ma’lumotlar ko’rsatilishi 
lozim.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda dastlabki hujjatlar bilan birga ularni 
indentifikatsiyalovchi (aynan o’xshatuvchi) hujjatlar ham bo’lishi zarur. Bunday 
hujjatlarga nomoddiy aktivlarning o’zlarini yoki ulardan foydalanishni 
tavsiflovchi hujjatlar, shuningdek, korxonaning u yoki bu mulkiy huquqini 
tasdiqlovchi hujjatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, buxgalterlik hisobda aks 
ettiriladigan nomoddiy aktivlarning istalgan ob’ekti ob’ektiv shaklda mavjud 
bo’lishi lozim.
Sanoat namunalari va kashfiyot huquqlarini sotib olish patentlar, 
guvohnomalar bilan tasdiqlanadi. Korxona tomonidan har qanday mualliflik 
huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlarini sotuvchilar jismoniy 
yoki yuridik shaxslar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to’laqonli 
shartnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin.
Korxona «nou–xou» sotib olishni rasmiylashtirishi uchun uning og’zaki 
(matnli) yoki tasviriy tavsifiga ega bo’lishi lozim. Korxona raqobat sharoitida 
sanoat va intellektual mulklarni muhofaza qilish uchun chora-tadbirlarni ko’rishi 

---

256 
lozim. Bu nomoddiy aktivlar ob’ektlarning har biri uchun konkret xodimlarni 
javobgarlikka tortish va ko’rilgan zararni to’liq qoplash uchun imkon yaratadi.
Korxonalar nomoddiy aktivlarni har xil yo’llar bilan sotib oladilar va shunga 
ko’ra ularning kirimi ham hisobda turlicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga ishtirokchilarining hissasi 
sifatida qo’shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga 
yaqinlashgan va korxona aktsiyadorlar kengashi (boshqaruvi) va aktsiyadorlar 
tomonidan belgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi.
«Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab chiqarish 
(ish, xizmat) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni 
shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq texnologiyalarni takomillashtirish 
va yangilarini yaratish, shuningdek, ilmiy-tadqiqot va tajriba - konstruktorlik 
ishlarini o’tkazish bilan bog’liq mahsulotlar sifatini yaxshilash, xom ashyo va 
materialllarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash 
xarajatlari 9420-«Ma’muriy xarajatlar» schyotida aks ettiriladi. Agar korxona 
qandaydir ishlab chiqarish va intellektual mulk (patentlar, guvohnomalar) yaratsa, 
ushbu «Nizom» dan kelib chiqqan holda, ularni mulk sifatida hisobga olib 
bo’lmaydi, chunki ularni yaratish bilan bog’liq xarajatlar kapitallashmaydi.
Ushbu savol masalasida turli mamlakatlarda qarama - qarshi fikrlar mavjud. 
Masalan, ayrim mamlakatlarda nomoddiy aktivlar mablag’ sifatida inobatga 
olinmaydi, ularni darhol ishlab chiqarish sarflari yoki foyda hisobiga hisobdan 
chiqarish ko’zda tutilgan. Ammo, bunday yondoshuvga qarama-qarshi gumon 
patentlar olish va kashfiyotlar, tovar markalari, savdo belgilari, «Nou-xou» 
ishlanmalari va dastur ta’minotlarini yaratish bilan bog’liq ilmiy-tadqiqot va 
tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) kabi aktivlarni darhol hisobdan o’chirish, 
davr oralig’ida oladigan daromadlarni buzib ko’rsatishga olib keladi va 
korxonalar tomonidan ushbu faoliyat sohasiga mablag’lar sarflashni to’xtatib 
turadigan omil bo’lib hisoblanishidan iborat. Agar nomoddiy aktivlarni yaratish 
bilan bog’liq xarajatlarni darhol hisobdan o’chirish fikriga qo’shiladigan bo’lsak, 

---

257 
unda bizning korxonalarimizda bunday xarajatlarga eng oz miqdorda mablag’ 
ajratilib, respublikamiz xududida ishlab chiqarish va intellektual mulkni 
(korxonaning o’z ishlab chiqarishini) umuman pasayishiga olib keladi, korxonalar 
esa o’zlarining mulkiy huquqlari (nomoddiy aktivlari)ni yaratmasdan, xorijdan 
sotib olishga xarajat qiladilar.
Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya hisoblash va amortizatsiya 
ajratmalarining mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga to’g’ri olib borilishini 
tekshirish chog’ida auditor nomoddiy aktivlarning ishlab chiqarish faoliyatida 
foydalanilayotganligi va daromad keltirayotganligi to’g’risida isbotga ega bo’lishi 
lozim.
Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari baholash miqdori 
bo’lib, taxmin qilinayotgan foydali xizmat qilish davriga asoslanib hisob-kitob 
qilinadi. Shuning uchun auditor o’rnatilgan foydali xizmat qilish muddatlari va 
amortizatsiya ajratmalari normalarining mosligini №7 BHMS 46 bandiga 
muvofiq tekshirib ko’rishi lozim. Bunday tekshiruvni amalga oshirish uchun №1 
- NMA shakldagi kartochka va nomoddiy aktivlar ob’ektlarini hisobga qabul 
qilishda asos bo’lgan dastlabki hujjatlardan foydalaniladi.
№7 BHMS 39 bandiga muvofiq nomoddiy aktivning amortizatsiya 
qilinadigan qiymati muntazam asosda taqsimlab borilishi uchun amortizatsiya 
muddatlari quyidagicha belgilangan: 
*
nomoddiy aktiv ob’ektining foydali xizmat ko’rsatish muddati davomida 
(lekin bu muddat xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat qilish muddatidan 
oshmasligi lozim); 
*
foydali xizmat ko’rsatish muddatlarini aniqlash imkoni bo’lmagan 
nomoddiy aktivlar bo’yicha 5 yil hisobida (lekin bu muddat xo’jalik yurituvchi 
sub’ektning faoliyat ko’rsatish muddatidan oshmasligi lozim).
Amortizatsiya hisoblanadigan nomoddiy aktivlar bo’yicha auditor 
quyidagilarni tekshiradi: 

---

258 
*
qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usullari korxona hisob siyosatiga 
mos kelishi; 
*
tanlangan amortizatsiya hisoblash usuli nomoddiy aktivlar ob’ektlari 
qiymatini qolgan foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarish 
sarflarini hisobga oladigan schyotlarga to’g’ri o’tkazilishini.
№7 BHMS 42 bandiga muvofiq nomoddiy aktivlarga amortizatsiya 
hisoblashning uch usuli ko’zda tutilgan. Ular: 
*
to’g’ri chiziqli (yoki bir tekis); 
*
kamayib boruvchi qoldiq; 
*
ishlab chiqarish birliklari summasi bo’yicha amortizatsiya hisoblash 
(ishlab chiqarish usuli).
Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash usullarining mohiyati, korxona 
moliyaviy holatiga ta’sirini bilish va shu asosda malakali auditorlik xulosasi 
shakllantirish maqsadga muvofiq. To’g’ri chiziqli usulning mohiyati muayyan 
nomoddiy aktivning jami foydali xizmat qilish muddati davomida eskirish 
summalari bir me’yorda hisoblab yozib borilishidan iborat.
Kamayib boruvchi qoldiq usulidan foydalanish chog’ida muntazam hisoblab 
boriladigan amortizatsiya summalari foydali xizmat qilish davri davomida 
kamaytirib boriladi.
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda eskirish hisoblash usuli (ishlab 
chiqarish usuli) ga muvofiq amortizatsiya hajmi nomoddiy aktivdan necha 
marotaba foydalanilishi yoki nechta mahsulot birligi ishlab chiqarilishi 
kutilayotganligiga bevosita bog’liqdir.
Amaliyotda amortizatsiya hisoblashning to’g’ri chiziqli usulidan foydalanish 
afzalroq. Qolgan usullardan muayyan holatlarda foydalanilishi maqsadga 
muvofiqdir.
Auditor hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining schyotlarda to’g’ri aks 
ettirilganligini ham aniqlashi lozim. Bunda №21 BHMS ga muvofiq quyidagi 
test-jadvaldan foydalanish mumkin: 

---

259 
Auditor amortizatsiya ajratmalarining har oyda hisoblanayotganligini ham 
tekshirishi lozim. Chunki amaliyotda nomoddiy aktivlarga har chorakda bir marta 
amortizatsiya hisoblash hollari uchraydi. Shuningdek, korxona zarar ko’rgan 
davrlarda ham amortizatsiya hisoblanganligini tekshirish zarur. Qoidaga ko’ra 
korxona faoliyatining hisobot davridagi natijalari qanday bo’lishidan qat’iy nazar 
(foyda oladimi yoki zarar ko’radimi) nomoddiy aktivlarga amortizatsiya 
hisoblashi shart.
Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni tekshirish 
chog’ida: 
*
nomoddiy aktivlar ob’ektlarining o’rtacha qiymati va o’rtacha 
amortizatsiya normasidan foydalangan holda hisoblash yo’li bilan amortizatsiya 
ajratmalari summalarini prognozlash; 
*
bir necha hisobot davrlaridagi hisoblangan amortizatsiya ajratmalari 
summalarini taqqoslash va aniqlangan farqlarni nomoddiy aktivlar ob’ektlarining 
mavjudligi hamda ular kirimi va chiqimining ta’sirini inobatga olgan holda tahlil 
qilish kabi analitik amallardan ham foydalanish mumkin.
Amortizatsiya 
ajratmalarini 
batafsil 
tekshirish 
chog’ida 
auditor 
amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullaridagi o’zgarishlarning korxona hisob 
siyosatida aks ettirilganligini aniqlashi lozim. Chunki bunday o’zgarishlar bir 
qancha davrlar oralig’idagi ma’lumotlarning taqqoslanuvchanligiga sezilarli 
darajada ta’sir ko’rsatadi. Bunda joriy sharoitga yangi baho berish kerak. 
Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari o’zgargan hollarda o’zgarish 
sabablari o’rganilib, ularning №1 - «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» va №7 
- «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS talablariga muvofiqligi o’rganiladi.
Nomoddiy aktivlardan qancha muddatda foydalanish va ularga eskirish 
hisoblash zarurati haqidagi masalaga ko’pchilik davlatlarning ancha ehtiyotkorlik 
bilan yondoshishi bu sohadagi mavjud xalqaro standartlarga muvofiq keladi. 
Chunki, hisobning xalqaro standartalari komiteti yoxud ishbilarmonlik aloqalari 

---

260 
qiymati kapitallashtirishni, yoxud birdaniga korxonaning xususiy kapitali 
hisobiga hisobdan chiqarishga ruxsat beradi.