Toshkent moliya instituti moliya va moliyaviy texnologiyalar yo`nalishi smmt-80 guruh talabasi Ibragimov Mirjalol Islom o`g`li

Sotishqiymati
nomoddiyaktivlarnibitimpaytidamanfaatdortaraflarurtasiayirbo
shlashmumkinbo‘lgansummadir. 
Tugatilishqiymati
chiqibketishgadoyrkutilayotganharajatlarnichiqar] 
tashlaganxrldaaktivningfoydalixizmatinatijasidaunitugatishpaytida 
pay, 
bo‘ladiganaktivlarningtaxminkilinayotganqiymatidir. 
Qoldiqqiymati
aktivhisobvahisobotda 
aksettiriladiganjamgarilpamortizatsiyanichiqaribtashlanganxrldanomoddiyaktivlar
ningdastlabkiyokijor* qiymatidir. 
O‘rninikoplashqiymati
korxonaaktivdankeyinchalikfoydalanishhisobi 
koplashnimuljallayotgan 
summa, 
shujumladantugatilishqiymati. 
Nomoddiyaktivpulharidkilinsa, 
uningqiymatikontraktdaikqilamchibozordafaolishlayotganshusingaraktivgaaniqlan
ganbozornarxibo‘yichako‘rsatilishimumkin. 
Nomoddiyaktivxo‘jalikyurituvchisubyektningo‘zitomonidanyaratilganva un 
yaratishchiqimlarinianiqbelgilashmumkinbo‘lganxrllardanomoddiyaktivxdkikita
nnarxbo‘yichaaksettiriladi. 
Nomoddiyaktivqiymatinibelgilashmumkinbulga hollarda 
u 
aktivsifatidaalohidamoddabilanaksettirilmaydi. 
Korxonatomonidagudvillaktivsifatidaaksettirilmaydi, 
chunki 
u 
korxonanisotibolishpaytidahariqilishnarxibilanmazkursubyektnitashkilkiluvchia
ktivlarninghaqikiynarxo‘rtasidagitafovutsifatidayuzagakeladi. 
Ba’zivaqtlardanomoddiyaktivlarnikayt; 
baholashgaexo‘tiyojtugiladi. 
Nomoddiyaktivnikaytabaholagandanomoddiyaktivninbutunzanjirikaytabaholanish
ikerakKaytabaxrlashnatijasidanomoddiyaktivbalansqiymatiko‘payganholdaushbuko
‘payishavvalgibaho‘odanoshadigansummada 
«Zaxirasarmoyaxo‘isobvaraginingkreditidaaksettirilishilozim. 
Kaytabaxrlashnatijasidanomoddiyaktivningbalansqiymatikamayganbo‘lsa, 
bukamayishavvalgibahodanoshadigansummada harajatsifatida tan olinadi. 
 
8. Nomoddiy aktivlar harakatini hisobga olish
Nomoddiy aktivlarni buxgalteriya hisobida xo‘isobga olish uchun
quyidagi Hisobvaraqlar ochilgan:
0410-«Patentlar, nou-xau va litsenziyalar»
0420-«Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari»
0430-«Dasturiy ta’minot» 
0440-«Yer va tabiat resurslaridan foydalanish huquqi» 0450-«Tashkiliy 
harajatlar»

---

0460-«Franshizalar»
0470-«Mualliflik huquqlari»
0480-«Gudvill»
0490-«Boshqa nomoddiy aktivlar». 
Nomoddiy aktivlarning kirim qilinishi quyidagi kurinishlarda bo‘ladi: 
Korxona tomonidan yaratilishi; 
Boshqa korxonalardan sotib olish;
Tekinga olish; 
Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav kapitaliga 
ularning pi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritish.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi: 
Nomoddiy aktivlar korxona tomonidan yaratilganida - nomoddiy aktivni 
barpo etish to‘g‘risidagi shartnoma; korxona rahbarining barpo etilgan obyekt 
to‘g‘risidagi hujjatga maxfiylik maqomini berish va bu hujjatlardan 
foydalanuvchilar doirasini cheklab kuyish yuli bilan obyektni nou-xau sifatida 
xizmat yoki tijorat siri rejimini ta’min-rshto‘g‘risidagi muxofaza hujjati; obyektni 
barpo etishga ketgan harajatlarni tasdiklovchi hujjatlar;
obyektni kirim kilib olish to‘g‘risidagi dalolatnoma va
Pulga sotib olingan takdirda - huquqlar berilganligi to‘g‘risidagi 
shartnoma, amalga(oshirilgan to‘lovlarni tasdiklovchi hujjatlar, qabul kilib olish 
dalolatnomasi;
Tekinga olingan takdirda - huquqdar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, 
qabul kilib lnsh dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi; 
Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav fondiga 
ularning ulushi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritilganida 
- ta’sis hujjatlari, ul kilib olish dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi. 
Tegishli shartnomalar asosida korxona mutaxassislari va chetdan jalb 
etilgan mutaxassislar kuchi bilan barpo etilgan nomoddiy aktivlar obyektlari 
0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan 
korrespondentsiyada 
0410-0490-hisobvarakdar 
debeti 
bo‘yicha 
haqikiy 
tannarxiga karab nomoddiy aktivlar sifatida kirim nlinadi. Boshqa korxona va 
shaxslardan sotib olingan nomoddiy aktivlar 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib 
olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-
hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilinadi. 
Quyidagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida nomoddiy aktivlar obyektlarining 
qiymati korxona aktivlari tarkibidan chiqib ketadi: 
♦
realizatsiya, ya’ni huquqdarni berish to‘g‘risidagi shartnoma asosida 
iqtisodiy ma’nodasotganda va yuridik ma’noda egalik hukuki tuxtatilganida; 
♦
bundan buyon foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga
ko‘ra hisobdan chiqarilganida; 
♦ 
nomodtsiy aktivning amal qilish muddati tugagach hisobdan 
chiqarilganida; 
♦ 
boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatida qo‘shilganida; 
♦ 
huquqlarni berish to‘g‘risidagi shartnoma asosida boshqa 
shaxslarga tekinkrilganida. 

---

Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqdrilishi bilan bog‘liq operatsiyalarni b 
teriya Hisobida aks ettirish uchun quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi: 
♦
egalik qilish huquqi boshqalarga berilganida - huquqni boshqa
birovgato‘g‘risidagi shartnoma, xaq olinganligini tasdiklovchi to‘lov hujjati va 
boshqa xujjhuquqni boshqalarga berish qiymatini baholash to‘g‘risidagi mustaqil 
baholovchi xulchiqib ketish dalolatnomasi; 
♦
amal qilish muddati tugatilganligi tufayli hisobdan chiqarilganida - 
xischiqarish to‘g‘risidagi dalolatnoma; 
♦
boshqa korxonalarning ustav kapitaliga quyganida - ta’sis hujjatlari, 
foydahuquqini boshqa birovga berish to‘g‘risidagi shartnoma, foydalanish 
hukukini bog‘liqberish qiymatini baholash to‘g‘risidagi mustaqil baholovchi 
xulosasi, foydahuquqini berish to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha qabul kilib 
olish-topshirishdalolatnomasi, chiqib ketish dalolatnomasi; 
♦
tekinga berilgan takdirda - foydalanish hukukini boshqa birovga berish 
to‘g‘risshartnoma, foydalanish huquqini berish to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha 
qabul kilibtopshirish dalolatnomasi, chiqib ketish dalolatnomasi. 
Nomoddiy aktivlar chiqib ketganida ularning dastlabki qiymati nom 
aktivlarni Hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari kreditidan 9220-«Boshqa akt! 
ning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i debetiga hisobdan 
chiqarr Nomoddiy aktivlarni chetga sotishdan tushgan tushum 9220 -«Boshqa 
aktivla realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i krediti 
bo‘yicha 4890-« shaxslarning qarzlari-joriy kismi» va 0990-«Boshqa Uzoq 
muddatli debitorlik qarz hisobvaraqlari bilan korrespondentsiyada aks ettiriladi. 
Nomoddiy aktivlar chiqib ketganida ular bo‘yicha hisoblangan eskirish sud 
0510-0590-hisobvaraqlari debetidan 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va 
601 chiqib ketishi» hisobvarag‘i kreditiga hisobdan chiqariladi. 
 
Nomoddiyaktivlarhisobiniyuritishdaquyidagita’riflardanfoydalaniladi: 
1. Dastlabki qiymat - aktivni xarid qilishda haqiqatda to’langan pul 
mablaglari yoki uning ekvivalentlari qiymati yoki uni ishlab chiqarishda amalga 
oshirilgan haqiqiy xarajatlar. Xarid qilishning haqiqiy qiymati nomoddiy aktivni 
xarid qilish va uni ishlatish uchun tayyor holatga keltirish uchun qilingan barcha 
xarajatlarni, ya’ni: xarid narxi, yuridik yigimlar va boshqa zarur xarajatlarni o’z 
ichiga oladi. 
2. Tugatilish qiymati - chiqib ketishga doir kutilayotgan xarajatlarni chiqarib 
tashlagan holda aktivning foydali xizmati pirovardida uni tugatish paytida paydo 
bo’ladigan aktivlarning taxmin qilinayotgan qiymati. 
3. Realizatsiya (sotish) qiymati - nomoddiy aktivlarni bitim paytida 
manfaatdor taraflar o’rtasida ayirboshlash mumkin bo’lgan summa. 
4. Qoldiq (balans) qiymati - aktiv hisob va hisobotda aks ettiriladigan 
jamgarilgan (to’plangan) amortizatsiyani chiqarib tashlagan holda nomoddiy 
aktivlarning dastlabki yoki joriy qiymati. 
5. Qoplash qiymati - xo’jalik yurituvchi subyekt aktivdan keyinchalik 
foydalanish hisobiga qoplashni mo’ljallayotgan summa, shu jumladan tugatilish 
qiymati. 

---

 Xo’jalik yurituvchi subyekt xo’jalik faoliyati jarayonida nomoddiy aktivlarni 
xarid qilish, rivojlantirish va ko’paytirish bo’yicha majburiyatlar oladi. 
Korxonaning nomoddiy aktivlari tarkibida patentlar, litsenziyalar, aqliy mulk va 
savdo markalari (shu jumladan firma markalari va e’lon qilinayotgan nomlari) aks 
ettiriladi. Tanho huquqlar, kompyuter dasturini ta’minlash, mualliflik huquqlari, 
mijozlarning ro’yxatlari, litsenziyalar, marketing huquqlari, import kvotalari, 
tashkiliy xarajatlar (yangi xo’jalik yurituvchi subyektni barpo etish xarajatlari, 
ya’ni boshlash xarajatlari), nou-xau, bozor to’grisidagi bilim, texnik ko’nikmalar 
va hokazolar amaliyotda uchraydigan aktivlarga oddiy misollar hisoblanadi. 
Nomoddiy aktivlar ta’rifi aktivdan xo’jalik faoliyatida foydalanilishi va 
jismiy mohiyatga ega bo’lmasligi (pul emasligi)ni taqozo etadi. Aktivlarni yuridik 
huquqlar, shu jumladan mulk huquqi bilan muqoyasa qilish mumkin bo’lgan va 
ulardan uzoq muddat davomida foydalanish mumkin bo’lgan holda jismiy 
mohiyati bo’lmagan aktivlar nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi. 
Aktivning yuridik huquqini belgilaydigan shartnoma ushbu huquq taalluqli 
bo’lgan aktivni ham belgilaydi. Ayrim hollarda nomoddiy aktiv yuridik huquq. 
bilan muqoyasalash yo’li bilan belgilanishi mumkin emas. Bunday aktivlar 
belgilovchi ekanligini belgilash uchun xo’jalik yurituvchi subyektga ushbu 
aktivdan qanday foydalar olinishini aniqlash imkonini beradigan bir qator omillarni 
diqqat bilan qarab chiqish zarur. 
Quyidagi hollardagina xo’jalik yurituvchi subyekt kelgusida nomoddiy 
aktivlar bilan boglangan iqtisodiy foydalar olishi ehtimoli mavjud bo’ladi: 
1. Nomoddiy aktiv xo’jalik yurituvchi subyektga bo’lgusi iqtisodiy 
foydalarning kutilayotgan oqimini ko’paytirishdagi o’z rolini, ushbu rolni samarali 
bajara olishi va xo’jalik yurituvchi subyektning nomoddiy aktivdan ana shu 
maqsadda foydalanish niyatini isbotlay olishi mumkin bo’lganda; 
2. Xo’jalik yurituvchi subyekt o’zi kutayotgan bo’lgusi iqtisodiy foydalarni 
olishi mumkin bo’lgan yetarlicha resurslar mavjud bo’lsa yoki ularni ishlatish 
mumkinligini isbot qilish mumkin bo’lgan hollarda. 
Barcha xil nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi dastlabki qiymat bo’lishi 
kerak. 
Agar nomoddiy aktivlar pulsiz ayirboshlash (barter) tartibida xarid qilinsa, 
ularning qiymati, baholarning qaysi biri afzalroq ekaniga qarab, ayirboshlashga 
berilgan mol-mulkning yoki xarid qilingan huquqlarning bozor narxi bo’yicha 
belgilanishi mumkin. 
Agar nomoddiy aktiv pulga xarid qilinsa, uning qiymati kontraktda 
ikkilamchi bozorda faol ishlayotgan shu singari aktivga aniqlangan bozor narxi 
bo’yicha ko’rsatilishi mumkin. 
Nomoddiy aktiv xo’jalik yurituvchi subyektning o’zi tomonidan yaratilgan va 
uni yaratish chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo’lgan hollarda nomoddiy aktiv 
haqiqiy tannarx bo’yicha aks ettiriladi. 
Nomoddiy aktiv qiymatini belgilash mumkin bo’lgan hollarda u aktiv sifatida 
alohida modda bilan aks ettirilmaydi. 
Xo’jalik yurituvchi subyektning o’zi yaratgan gudvill (firmaning narxi) aktiv 
sifatida aks ettirilmasligi kerak, chunki u korxonani sotib olish paytida xarid qilish 

---

narxi bilan mazkur subyektni tashkil qiluvchi aktivlarning haqiqiy narxi o’rtasidagi 
tafovut sifatida yuzaga keladi. 
"Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining summasi har oyda, uning 
foydali xizmat muddati mobaynida hisobdan chiqariladi. "Gudvill (firma bahosi)" 
summasining hisobdan chiqarilishi bevosita "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy 
aktivi hisobvarag’ining saldosini kamaytirishga xarajatlarni hisobga olishning 
tegishli hisobvaraqlari bilan korrespondensiyada yozib boriladi.
"Gudvill (firma bahosi)" summasini hisobdan chiqarish davri korxonaga 
bo’lg’usi iqtisodiy foydalar tushumi kutilayotgan davrning eng yaxshi bahosini aks 
ettirishi kerak. "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining foydali xizmat 
muddati dastlab tan olingan paytdan boshlab yigirma yildan oshmasligi kerak 
(lekin u xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligi 
lozim).
Moliyaviy hisobotda "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining qiymati 
tegishli hisobot davrida amalga oshirilgan hisobdan chiqarishlarni chegirgan holda 
aks ettiriladi.
Korxonaning bozor qiymati, ehtimol, xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan 
kelgusida olinadigan iqtisodiy foydalar bozori bahosini aks ettiradi. Korxonaning 
bozor qiymati bilan uni belgilaydigan aktivlarning bozor qiymati o’rtasidagi 
tafovut istalgan paytda o’z ichiga subyekt qiymatiga ta’sir ko’rsatadigan bir qator 
omillarni olishi mumkin. Biroq bunday tafovut ushbu paytda subyekt nazorat 
qilayotgan belgilovchi aktivlarning qiymatini ko’rsatmaydi. 
Nomoddiy aktivlarning balans qiymati hukumat grantlari summasiga 
kamaytirilishi mumkin. 
Aktiv dastlabki qiymati, ya’ni tannarxi yoki xarid qilish narxi bo’yicha tan 
olinganidan keyin nomoddiy aktiv balansda jamgarilgan amortizatsiya chiqarib 
tashlangan holda hisobga olinadi. 
Moliyaviy hisobot nomoddiy aktivlar uchun qabul qilingan va nomoddiy 
aktivlarning har bir ko’rsatilgan darajasiga nisbatan hisob siyosatini ochib 
ko’rsatishi kerak: 
1. Amortizatsiyani hisoblab yozishning qo’llanadigan usuli; 
2. Foydali xizmat muddati va amortizatsiyaning qo’llaniladigan me’yorlari; 
3. Balans qiymati hamda hisobot davrining boshlanishi va oxiriga jamgarilgan 
amortizatsiya; 
4. Subyekt ichida barpo etilgan aktivlarning balans qiymati; 
5. Davr boshlanishi va oxirida quyidagilarni aks ettiradigan balans qiymatini 
qiyoslash: 
5.1. Tushum; 
5.2. Chiqib ketish; 
5.3. Qayta baholash natijasida qiymatning ko’payishi yoki kamayishi; 
5.4. Xorijiy korxonalarining moliyaviy hisobotlarda bir valyutani boshqasiga 
qayta hisoblayotganda paydo bo’ladigan sof kurs tafovuti; 
5.5. Nomoddiy aktivlarning boshqa harakatlari.
Moliyaviy hisobot quyidagilarni ham ochib berishi kerak: 

---

1. Nomoddiy aktivlarning uni dastlabki aks ettirish sanasidan boshlab 5 yildan 
oshgan amortizatsiya davrini qabul qilishning sababini; 
2. Tiklanayotgan qiymatni belgilash paytida ularning joriy qiymati darajasiga 
qadar diskontlash qo’llanilgan yoki qo’llanilmaganini; 
3. Mulk huquqiga cheklashlar, shuningdek majburiyatni ta’minlash sifatida 
ishlatilgan nomoddiy aktivlar mavjudligi va summasini; 
4. Nomoddiy aktivlarni xarid qilishga ajratilgan mablaglar summasini. 
Keyingi axborot nomoddiy aktivlar moddalarining qayta baholangan ushbu 
qiymatlarini aks ettirishda ochib berilishi kerak: 
1. Aktivlarning bozor qiymati belgilangan asos; 
2. Qayta baholashning haqiqiy sanasi; 
3. Baholash ushbu sohadagi mustaqil ekspert (baholovchi) tomonidan amalga 
oshirildimi yoki tahlil qilindimi; 
4. Nomoddiy aktivlarning moliyaviy hisobotga kiritiladigan har bir darajasi - 
balans qiymati, bunda barcha aktivlarning qiymati standart rejimdan 
foydalanganda belgilanishi shart qilib qo’yiladi; 
5. Qayta baholashning davr ichida o’zgarishlarni aks ettiruvchi rezervi va 
aksiyadorlar o’rtasida qoldiq (saldo)ni taqsimlash bo’yicha har qanday cheklashlar; 
6. Nomoddiy aktivlarning har bir darajasi uchun, buning sabablari bilan birga 
ularning joriy bozor qiymatini aniq belgilash mumkin bo’lmagan aktivlarning 
balans qiymati; 
7. Nomoddiy aktivlarning har bir darajasi uchun, agar barcha aktivlar qiymati 
standart rejimdan foydalanib aks ettirilganda amortizatsiya summasi. 
Ruxsat berilgan muqobillik rejimiga muvofiq belgilangan qiymat bo’yicha 
aks ettiriladigan nomoddiy aktivlar darajalari standart rejimga muvofiq belgilangan 
qiymat bo’yicha ko’rsatiladigan aktivlar darajalaridan alohida aks ettirilishi kerak. 
Nomoddiy aktiv to’liq eskirgan, sotilgan, tekinga berilgan hollarda hisobdan 
o’chiriladi. 
Nomoddiy aktivning chiqib ketishidan olingan daromad yoki zarar sotishdan 
kutilayotgan tushum va aktivning balans (qoldiq) qiymati o’rtasidagi tafovut 
sifatida belgilanadi. U moliyaviy natijalar to’grisidagi hisobotda daromad yoki 
xarajat sifatida tan olinadi.