Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

Харажатлар таркиби уларнинг умумий суммаси таркибидаги алоҳида харажат турларининг улушини аниқлаш билан бирга хом ашё ва материаллар ишлатиладиган, автоматлаштирилган, меҳнат ва механизация даражаси юқори бўлган корхоналарнинг материалталаблигини ва меҳнатталаблигини таҳлил қилиш учун зарурдир. Харажатлар таркибининг ўзгаришини ўрганиш келгуси давр харажатлари таркибини яхшилаш ва уларнинг самарадорлигини ошириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлади.
Харажатлар таркибини аниқлаш учун маълумотлар молиявий ҳисобатнинг «Даромадлар ва зарарлар ҳақида ҳисобат» 2-шакл, «Бухгалтерия балансига илова» 5-шакллардан, шунингдек, «Ишлаб чиқариш харажатлари ҳақида хисобат» статистик ҳисобатдан олинади.
Харажатлар даражаси бу тайёр, товар ёки сотилган маҳсулот бир сўмига тўғри кеадиган харажатлардир. Бу харажатлар самарадорлигини, динамикасини ва уларнинг нисбий фарқини ҳисоблаш учун зарур бўлади. Харажатлар даражаси (Хд) асосий фаолият харажатларини (Афх) сотилган маҳсулот ҳажми (М) га нисбати билан аниқланади.
Хд =Афх : М.100
Ишлаб чиқариш харажатлари даражасини ҳисоблаш учун маълумотлар 2 – шакл « Молиявий натижалар тўғрисида»ги ҳисобатдан олинади.
Шундай қилиб, харажатлар даражаси корхона харажатлари самарадорлигини характерловчи энг муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади.
Харажатлар динамикаси харажатлар сўммаси ва даражасини ўтган ва базис даврига нисбатан ўзгаришини характерлайди. У мутлоқ ва нисбий фарқларда ўсиш суръатида кўпайиш тезлиги каби кўрсаткичлар билан аниқланади.
Харажатлар динамикасини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлилчилар ва аудиторларга тўғри хулоса чиқариб, тегишли тавсияларни ишлаб чиқиш имконини беради. Менежерлар учун харажатларни камайтириш ва тежаш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Харажатлар динамикасини ўрганишда даромадлар умумий суммасини, соф тушумни ва харажатларнинг умумий миқдори ўзгариш суъратини солиштириш зарур. Даромадлар ўсиш суръатининг харажатларга нисбатан баландлиги фойда ва рентабелликни ортишини кўрсатади, яъни бу корхона фаолияти самарадорлигининг ошганлигидан далолат бероади.
Харажатларнинг мутлоқ фарқи ҳақиқатда қилинган харажатларни бизнес-режа ёки базис даври маълумотлари билан солиштириш орқали ҳисобланади. Бу кўрсаткич асосида қилинган харажатларнинг миқдор жиҳатдан ўзгариш ҳақида хулоса қилинади, масалан, неча суммага бутун харажатлар ёки уларнинг турлари бўйича ошганлиги айнан шу йўл билан аниқланади.
Харажатлар ўзгаришини аниқроқ ифодалаш учун уларнинг нисбий четланишини ҳисоблаш зарур, яъни базис даври ёки бизнес-режага нисбатан харажатлар бўйича тежалишини ёки ортиқча сарф қилинишини аниқлаш лозим бўлади.
Нисбий фарқ ишлаб чиқариш таннархи даражасини аниқлаш билан ҳисобланади.
Маҳсулот бирлигига қилинган материал, меҳнат ва молиявий харажатларнинг умумий сўммаси маҳсулот таннархи дейилади.
Маҳсулот (иш) таннархини қўйидаги калькуляция методларининг бири ёрдамида аниқлаш мумкин:

• 
  Харажатларнинг намунавий калькуляцияси;
  
• 
  Жараёнли калькуляция;
  
• 
  Норматив калькуляция.