Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

1. Ишлаб чиқариш ҳаражатлари тавсифи ва уларнинг таснифи
Ҳар қандай тадбиркор ўз фаолиятини бошлаётганда фаолиятига мувофиқ келадиган даражада ресурсларга эга бўлиши лозим. Уларни ишлаб чиқариш жараёни маҳсулотни сотиш эвазига даромад олишга тайёр бўлиши керак. Бу даромад ишлаб чиқариш харажатларидан кўп бўлиши керак. Фарқ қанча катта бўлса, фойда ва фаолиятининг самарадорлиги шунча юқори бўлади.
Ҳар бир тадбиркор ўз фаолиятини амалга ошираётиб, унинг қилган харажатлари маълум даражада фойда келтиришга интилади. Фойдасиз ва кераксиз харажатлар иложи борича йўқ қилиниши ёки минимумгача келтирилиши керак.
Бунинг ҳаммасига харажатларни режалаштириш, тўғри ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш орқали уни моҳирлик билан бошқариш натижасида эришиш мумкин. Бу эса ўз навбатида «Харажат» турларини ва кўрсаткичларини, уларни ифодаловчи ҳисоб усулларини, харажатларни режалаштириш ва таҳлил қилишни амалга оширишни талаб қилади.
Ҳамма харажатлар қўйидаги белгилар асосида категорияларга туркумланади:

• 
  бошқарув соҳасидаги роли бўйича;
  
• 
  харажатларни назорат қилиш даражаси бўйича;
  
• 
  харажатнинг функционал ўзгариши бўйича;
  
• 
  иқтисодий мазмуни бўйича;
  
• 
  калькуляция моддалари бўйича;
  
• 
  харажатларнинг ҳисоби ва маҳсулот таннархига киритилиши бўйича.
  

Бошқарув соҳасидаги роли бўйича харажатлар икки гуруҳга бирлаштирилган:
а) ишлаб чиқариш харажатлари;
б) ноишлаб чиқариш харажатлари.
Ишлаб чиқариш харажатлари бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Улар ўз навбатида қўйидаги бўлимларга ажратилади;

• 
  материалларнинг бевосита харажатлари;
  
• 
  меҳнат ҳақи учун бевосита харажатлар;
  
• 
  ишлаб чиқариш умумий харажатлари.
  

Материалларнинг бевосита харажатлари ва меҳнат ҳақи учун бевосита харажатлар бирламчи харажатлар ҳисобланади, чунки улар бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ ва тўғри маҳсулот бирлигининг таннархига киритилади. Ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари белвосита харажатлар дейилади, яъни ўз қийматини тайёр маҳсулотга қисман-қисман ўтказиб борадиган харажатлардир. Масалан, асосий воситаларнинг таннархига киритиладиган харажатлари бўйича мисол бўлади. Унинг натурал шакли ўзгармайди. Маҳсулот шаклида ёки таркибида ўз ифодасини топмайди. Лекин б харажатларга киритилади. Бирламчи ва билвосита харажатлар йиғиндиси маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил қилади.