Manba:“AVTOOYNA” MCHJ korxonasi ma’lumotidan muallif ishlanmasi Misol.2014 yilda 2012 yilga nisbatan mehnat haqi fondi 55890,0 ming so’mga oshgan. Ushbu mehnat haqi fondini o’zgarishiga xodimlar sonining o’zgarishi va bir ishlovchiga to’g’ri eladigan mehnat haqining o’zgarishi ta’sirini aniqlaymiz.
Buning uchun shartli mehnat haqi fondini aniqlaymiz, bunda 2012 yildagi bir xodimga o’rtacha oyli mehnat haqini 2014 yildagi xodimlar soniga o’paytiramiz, hosil bo’lgan summa bir oyli mehnat haqi fondi bo’lgani uchun ushbu summani o’n i i(yil oylari soni)ga o’paytiramiz:
(79 * 149,3) * 12 = 141536,4 ming so’m
Xodimlar sonining o’zgarishini mehnat haqi fondiga ta’sirini aniqlaymiz:
184850,0– 141536,4 = 43313,6 ming so’m Demak, korxonada xodimlar sonining 2014 yilda 2012 yilga nisbatan 7 ishiga o’payishi, mehnat haqi fondini 43313,6 ming so’mga oshishiga olib kelgan.
Endi, bir ishlovchiga to’g’ri eladigan mehnat haqining o’zgarishini mehnat haqi fondiga tahsirini aniqlaymiz:
141536,4 - 128960,0=12576,4 ming so’m
Demak, korxonada 2014 yilda 2012 yilga nisbatan bir xodimning o’rtacha oylik mehnat haqining 45,7 ming so’mga oshishi hisobiga mehnat haqi fondi
12576,4 ming so’mga oshgan.
Shunday qilib, korxonada 2012-2014 yillarda mehnat haqi fondini43313,6 ming so’mi korxonadaishlovchilar sonini oshishi hisobiga oshgan bo’lsa, 12576,4 ming so’mi o’rtacha bir xodimga hisoblangan mehnat haqining oshishi hisobiga oshgan.
3.2.Ish haqi va mehnat haqi ko’rsatkichlarini tahlil qilish usullarini takomillashtirish Mehnat unimdorligi–mehnat resurslaridan foydalanishning asosiy ko’rsatkichidir. Mehnat unumdorligi jonli mehnatning samarasi bo’lib hisoblanadi. Mehnat unumdorligi deganda aniq vaqtbirligi (1 kishi-soatyoki 1 kishi-kuni) hisobiga yetishtirilgan mahsulot miqdori yoki bajarilgan ish hamda xizmat hajmi tushuniladi. Demak, 1 kishi-soatda ishlab chiqarilgan mahsulot, ko’rsatilgan xizmat va bajarilgan ish miqdori mehnat unumdorligiga misol bo’ladi. Mehnat unumdorligi bevosita va bilvosita ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi.
Mehnat unumdorligining bevosita ko’rsatkichi bo’lib, aniq vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmat yoki bajarilgan ishlar miqdori va hajmi hisoblanadi.
Mehnat unumdorligining bevosita ko’rsatkichlari o’z navbatida uch turga bo’linadi.
1.Bir kishi-soat hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (V): Buni aniqlash uchun ishlab chiqarilgan jami mahsulot miqdorini (Q) jami kishi soatlarga (T) bo’lish kerak:
V Q (3.1)
T Bir kishi-kuni hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (V). Buni hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotning jami miqdorini (Q) kishi unlari (T) amiga bo’lish erak:
V Q (3.2)
T Bir ishlovchi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (V). Buni hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotning jami miqdorini (Q) ishlovchilarning o’rtacha soniga (T) bo’lish era :
V Q (3.3)
T Mehnat unumdorligining bilvosita o’rsat ichi bo’lib, bir birli mahsulotni yetishtirish uchun sarf bo’lgan vaqt (t) miqdori ( ishi-soat, kishi-kuni) hisoblanadi.
Bu o’rsat ichlarni aniqlash uchun ami ishi-soatni, jami kishi-kunini jami mahsulot miqdoriga bo’lish era :
t T (3.4)
Q Mahsulot birligi uchun qancha vaqt kam sarflansa, mehnat unumdorligi shuncha yuqori bo’ladi.Bu o’rsat ich mehnat unumdorligini bevosita o’rsat ichini a sidir.
Mehnat unumdorligi dara asining o’zgarishiga omillarning ta’sir etish xususiyatini hisobga olib, tahlilda omillarning bevosita ishtirokida yuzaga keladigan usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki qaysi usulda aniqlanmasin, mehnat unumdorligi dara asi o’zgarmaydi, bir dara ada qoladi, ammo ikkinchi usulda mehnat unumdorligi dara asini o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar o’rinib turadi, birinchi usulda ularni o’rish mum in emas.
Dema , mehnat unumdorligi o’rsat ichlarini ami ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan ami mehnat sarfi o’rsat ichlaridan foydalanib aniqlash
o’rniga, bir birli xizmat hisobiga to’g’ri eladigan mehnat sarfi o’rsat ichlaridan foydalanib aniqlash to’g’ri bo’ladi, chun i ushbu o’rsat ichlar o’z navbatida mehnat unumdorligi dara asining o’zgarishiga ta’sir qiluvchi bevosita omillar bo’lib hisoblanadi.
Hisobot yilidagi mehnat unumdorligi darajasini bazis yilidagi uning (yoki rejadagi) darajasiga solishtirib, oshgan yoki kamayganligi aniqlanadi:
(Х1:Т1)(Х0 :Т0) ТХ (3.5)
bunda, T0,T1 – bazis va hisobot yillarida bir birlik ishlab chiqarilgan
mahsulot hisobiga sarf bo’lgan vaqt ( ishi-soat, kishi-kuni hisobida);
H0, H1 – bazis va hisobot yillaridagi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi.
TX- i i omil ta’sirida yuzaga elgan mehnat unumdorligi bevosita o’rsat ichining o’zgarishini bildiradi.
Ushbu o’zgarish i i omil hisobiga sodir bo’ladi.
Bir birli mahsulot hisobiga sarf bo’lgan vaqtning o’zgarishi hisobiga
(T1-T0);
Jami mahsulot ha mining o’zgarishi hisobiga (H1-X0).
Ushbu omillarning mehnat unumdorligi dara asining o’zgarishiga ta’sirini aniqlash uchun «Zan irli bog’lanish» usulidan foydalandi .
Omillarning ta’sirini aniqlashdan oldin «Shartli mehnat unumdorligi» o’rsat ichini aniqlash zarur. «Shartli mehnat unumdorligi» o’rsat ichini aniqlash uchun bazis yilidagi mahsulot hajmini (H0) hisobot yilida bir birlik mahsulot ishlab chiqarishga sarf bo’lgan vaqt miqdoriga (T1) bo’lish era :
Vsh= X0 :T1 (3.6)
Endi, mehnat unumdorligining o’zgarishiga omillarning ta’sirini aniqlash mumkin.
Mehnat unumdorligi dara asining o’zgarishiga miqdoriy omilning, ya’ni birli mahsulot hisobiga sarf bo’lgan vaqt ( ishi-soat, kishi-kuni)ning o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun, shartli mehnat unumdorligi dara asidan bazis yilidagi mehnat unumdorligi darajasini chegirib tashlash kerak:
(Х0 :Т1)(Х0 :Т0) Т (3.7)
Mehnat unumdorligi dara asining o’zgarishiga sifatiy omilning, ya’ni mahsulot ha mi dara asi o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot yilidagi mehnat unumdorligi o’rsat ichidan shartli mehnat unumdorligi o’rsat ichini chegirib tashlash kerak:
(Х1:Т1)(Х0 :Т1) х (3.8)
Shu i i omil ta’sirlarining yig’indisi har doim mehnat unumdorligi darajasining umumiy o’zgarishiga teng elishi shart.
Tahlilning mazmuni va usullaridan foydalanib, "AVTOOYNA" MCHJ korxonasida mehnat unumdorligining bevosita o’rsat ichi tahlilini 10-jadvalida aks ettirdik.
