Toshkent moliya instituti moliya fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

takomillashtirish yo’llari
Hozirda bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida korxonalar ishchi va hizmatchilar sonini o’zlari mustaqil belgilashlari, shuningde o’rtacha ish haqi hamda boshqa mehnat resurslari bilan bog’li iqtisodiy masalalarni orxona va firmalar mustaqil ravishda uzlari belgilashlari yo’lga qo’yilgan, hamda mehnat resurslarini, ishchilarni ish haqlarini va boshqa mehnat bilan bog’liq resurslarni tahlil qiladilar.
Mehnat resurslari tahlili quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi:
-korxona mehnat bo’yicha re a o’rsat ichlarining asoslanganligini tahlili;
-mehnat bo’yicha re a o’rsat ichlarining ba arilishini tahlili;
-ish vaqtidan foydalanishni o’rganish;
-mehnat omillarining mahslot ishlab chiqarish hajmiga ta'sirini o’rganish;¹⁹
Mehnat resurslari ursat ichlarini yahshilash yo’llarini izlash va bu resurslardan oqilona foydalanish.
Mehnat resurslari tahlili uchun ma'lumotlar manbai bo’lib 1-sha l ya’ni, T1, “Mehnat bo’yicha hisobot”, hamda tabel hisobi ma'lumotlari hisoblanadi. Bu statistik hisobot shakli yirik davlat korxonalari tomonidan taqdim etiladi, lekin kichik korxona va mikrofirmalar esa 1-KV statistik hisobot shaklidan foydalanadilar va Davlat Statisti a Qo’mitasiga aynan 1-KV shakilni 15fevralgacha yillik taqdim etadilar.
Korxonaning mehnat resurslari bilan ta'minlanganlik darajasi korxona hodimlarining soni, ularning tarkibi, mala asi, ta ribasi va bosh a o’rsat ichlar bilan baxolanadi.
Korxonalarni ishlab chiqarish rejalarini bajarilishida ishlab chiqarishda band bo’lgan hodimlar bilan ta'minlanganli dara asi asosiy ahamiyatga egadir.
Mehnat unumdorligining oshirishda korxona hodimlarining sifati, ya'ni ishlab chiqarish hajmining oshishi ishchilarning ish stajiga, malakasiga, korxonadagi mehnat intizomiga va boshqa sifat kursatkichlariga boglikdir.
Ishchi mala asi o’rtacha ta'rif razryad (H) orqali aniqlanib, bu o’rsat ich quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
H=SXR/SR
bu yerda H - razryad nomeri; R - razryad bo’yicha ishchilar soni.
Ish kuchi harakatini tahlili uchun ma'lumotlar yillik T-1 sha l “Mehnat bo’yicha hisobot” dan olinadi.
Ish vaktidan oqilona va unumli foydalanish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asoosiy shartlaridandir. Ish vaqtini odam/soat va odam/ un o’lchov birli larida hisobga olinadi. Ma'lum bir davr (yil, chorak, oy) uchun mehnat resurslarini sarflanishi ish vaqti fondi hisoblanadi.
Tahlil jarayonida ish vaqtini yuqotilishi sabablari va ularning mahsulot ishlab chiqarish ha miga ta'siri o‘rganiladi.
Odam/soat birligida ish vaqti sarflanishiga 3 ta omil ta'sir etishi mumkin. Bu omillar quyidagilar:

• 
  ishchilar o’rtacha sonini o’zgarishi;
  
• 
  yil davomida ishchining o’rtacha ish unining o’zgarishi; - o’rtacha ish uni davomiyligining o’zgarishi.
  

Ish uchini sarflanishini o’rganish bilan bir qatorda, sarflangan mehnat natijasida yaratilgan yakuniy natijani, ishning sifati va mehnat unumdorligi kabi o’rsat ichlarni ham o’rganish lozimdir.
Mahsulot ishlab chiqarish ha mining o’sishida inson omili asosiy o’rinni egallaydi, agar korxonada mehnat sharoiti va ishchi mehnatini o’z vaqtida baxolab, rag’batlantirilsa, shunchali ishchining mehnat unumdorligini oshishiga olib keladi.
Mehnat unumdorligining oshishi mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshiradi yoki ma'lum birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqtning qisqarishini anglatadi.
Shunday qilib, mehnat unumdorligining oshishi birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat harajatlarini qisqarishini bildiridi.
Mehnat unumdorligi odatda i i hil o’rsat ichda o’lchanadi: natura yoki pul birligida.
Natura birligida ishchining ma'lum mahsulot turini ishlab chiqarish hajmi tushuniladi.
Pul birligida esa, bir necha hil mahsulot birligi ishlab chiqariladigan korxonada aniqlanadi, chunki ularni bir natura birligiga eltirib bo’lmaydi, le in pul birligida mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagi ikki shartga amal qilishi lozim:

• 
  mahsulot birligi baxosi narxlarining o’zgarishsiz bo’lishi; - mahsulot assortimentining o’zgarmasligi.
  

Mahsulot birligi baxosining o’zgarishi mehnat unumdorligi ursat ichini hisoblashda xatoli a olib eladi, chun i mahsulot narxining o’sishi yo i amayishi mehnat unumdorligi summasini o’sishi yo i amayishiga olib elib, haqiqatda esa mehnat unumdorligi o’rsat ichini hisoblashda xatolikka olib keladi.
Mehnat unumdorligi tahlilining vazifalari quyidagilar:

• 
  mehnat unumdorligi re a o’rsat ichlarini aniqlash;
  
• 
  mehnat unumdorligini aniqlash va uni o’tgan yillar bilan taqqoslash;
  
• 
  tahlil etilayotgan davrda mehnat unumdorligini oshishi yoki pasayishiga ta'sir etgan omillarni aniqlash;
  
• 
  mehnat unumdorligini oshirish yo’llarini aniqlash.
  

Korxonada mehnat va ish haqi hisoblashni to’g’ri tashkil etilganligi hamda moliyaviy hisobotlardagi ma'lumotlar birlamchi hu atlarga mosligini to’g’riligi tekshiriladi, balki bu ma'lumotlarga asoslanib, mehnat va ishlab chiqarish amaliyoti ish haqining tahlilini amalga oshirish lozim bo’ladi.
Korxona ishlab chiqarish dasturining bajarilishi bevosita uning mehnat rusurslari mav udligi va ulardan foydalanishga bog’liq. Shu sababli orxona faoliyatini tahlil qilishda ishchi kuchi bilan ta'minlanganlik, ish vaqtidan foydalanish darajasi, mehnatning samaradorligi darajasi, mehnatga haq to’lashning rag’batlantiruvchi ro’lini o’rganib chiqish zarur.
Korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanishning holati va samaradorligini tavsiflaydigan asosiy o’rsat ichlar muayyan undagi hodimlar soni, hodimlarning o’rtacha yilli miqdori, orxona ishchi-hodimlari tuzilishi, hodimlarning mala asi, mehnatga haq to’lash fondi, mehnatga haq to’lash xara atlari dara asi, bir hodimga to’lanayotgan ish haqining o’rtacha summasi, ish haqi o’sishi sur'atlarining chiqarilayotgan mahsulot hajmining ortishi va mehnat samaradorligiga nisbati, hodimlarni ishga qabul qilish, ishdan bushatish va hodimlar qo’nimsizligi aylanmasi oeffitsentlaridan iborat.
Muayyan undagi hodimlar miqdori orxona hodimlarining ro’yxati tar ibini tavsiflaydi.Asosiy faoliyati bo’yicha ro’yxat tar ibiga bir yildan ortiq muddatga ishga olingan ishchi-hodimlar kiritiladi.Ishchi-hodimlarning muayyan kundagi ro’yxat miqdori to’g’risidagi ma'lumotlar 1T-sh “Mehnat bo’yicha hisobot” 10satr “Ishchi-hodimlar miqdori” va 15-satr “Ishchi-hodimlarning hisobot yili ohiridagi ro’yxat miqdori” sha lidagi statisti a hisobotlaridan olinadi. Ana shu o’rsat ichlar asosida ishchi-hodimlarning mutlaq miqdori va ular miqdori o’zgarishi sur'atlarining tavsifi beriladi. Ishchi-hodimlardan foydalanishning sifat o’rsat ichlarini hisoblab topish uchun hisoblab aniqlanadigan o’rtacha ro’yxat o’rsat ichlarini hisoblab topish zarur.
Ishchi-hodimlarning bir oy mobaynida o’rtacha ro’yxat miqdori oyning barcha ish kunlarida ro’yxat bo’yicha ishchi-hodimlar sonini qo’shish va olingan yig’indini maz ur oydagi ish unlari soniga bo’lish bilan hisoblab topiladi. Ishchi-hodimlarning chora davomida o’rtacha ro’yxat sonini qo’shish va olingan yig’indini chora dagi oylar soniga, yarim yil uchun esa-6 oyga bo’lish bilan hisoblab topiladi.
Korxona ishchi-hodimlari tarkibi turli toifa hodimlarining tahlil maqsadidan kelib chiqib aniqlanadigan ishchi-hodimlarning ro’yxat tar ibining umumiy miqdoridagi ulushini tafsiflaydi. Masalan, ishlab chiqaruvchi ishchilarning hodimlar umumiy miqdoridagi ulushi, ayollar ulushi, oliy yo i o’rta mahsus ma'lumotli ishchi-hodimlar ulushi, ishchi-hodimlarning mehnat sta iga o’ra tarkibi va hokazo.
Ishchi-hodimlar mehnatining samaradorligi ish vaqti birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini tavsiflaydi va mahsulot ishlab chiqarishning ishchi-hodimlarning o’rtacha ro’yxat soniga nisbati sifatida aniqlanadi. Ushbu o’rsat ich mehnat resurslaridan foydalanish dara asini o’rsatuvchi va korxona ho’ ali faoliyatining uta muhim o’rsat ichlaridan biridir. Bu ursat ichni o’sishi orxona foydalili dara asini oshirib, moliyaviy barqarorli ni ta'minlaydi.
Mehnatining samaradorligi o’rsat ichiga quyidagi omillar ta'sir o’rsatadi:
-korxonaning zamonaviy tehnika va tehnologiya bilan ta'minlanganlik darajasi;
-korxona mehnat resurslari bilan ta'minlanganlik darajasi;
-korxona ishchi-hodimlarining malaka darajasi;
-korxona ishchi-hodimlariga ishni taqsimlashni to’g’ri tash il etilganligi va boshqalar.
O’rtacha soatli , o’rtacha unli , o’rtacha oyli , o’rtacha chora li va o’rtacha yilli mahsulot ishlab chiqarishni farqlash lozim.
O’rtacha soatli mahsulot ishlab chiqarish biron-bir davr mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ishchilar ushbu davr davomida ishlagan ish soatiga bo’lish bilan aniqlanadi.O’rtacha ishlab chiqarishning qolgan o’rsat ichlari shuningde ishlab chiqarilgan mahsulotning ana shu davrdan har biridagi ishchi-hodimlarning o’rtacha miqdoriga bo’lish orqali topiladi. Mehnatga haq to’lash fondi - ishchi-hodimlarga muayyan vaqt uchun haq to’lashga mul allangan yo i hisoblangan pul mablag’larining umumiy summasi.
Mehnatga haq to’lash fondi ha mini aniqlashda soliqlar va boshqa to’lovlar istisno etilmaydi.
“AVTOOYNA” MCHJ orxonasi hodimlari mehnatiga haq to’lash fondini o’rganishda ishchilar, muhandis-tehnik hodimlar, hizmatchilar, kichik hizmat o’rsatuvchi hodimlar va qo’riqlash hizmati hodimlarining mehnatiga haq to’lashni a ratadilar. Ishchi-hodimlarning ana shu toifalarini uzi bo’yicha ularning tuzilishini, ya'ni mehnatga haq to’lash fondining umumiy summasida ishchi-hodimlarga toifalar bo’yicha haq to’lashning ulushini belgilaydilar va o’rganadilar.
Bir ishchi-hodimga tug’ri eladigan mehnat haqining o’rtacha summasi muayyan davr uchun mehnat haqi fondi summasini hodimlarning o’rtacha ro’yhat soniga bo’lish bilan aniqlanadi.Bunday hisob-kitob ham barcha ishchihodimlar bo’yicha, ham alohida toifalar bo’yicha amalga oshiriladi. Ana shu o’rsat ich asosida hulosalar, masalan ishchi-hodimlar ijtimoiy-iqtisodiy dara asining o’zgarishi hususida va ho azo hulosalar qilinadi. Mehnat haqining o’sish sur'ati chiqarilgan mahsulot ha mining o’sishi va mehnat samaradorligi bilan taqqoslanib korxona faoliyatining samaradorligi aniqlanadi. Holis iqtisodiy qonuniyat mahsulot chiqarish va mehnat samaradorligining o’sish sur'atlari mehnat haqi fondining o’sishidan oldinda borishi kerakligini talab qiladi.
Mehnat resurslaridan foydalanishni tavsiflaydigan muhim
o’rsat ichlardan hodimlarni ishga qabul qilish, ishdan bo’shatish va hodimlar qo’nimsizligi bo’yicha aylanma oeffitsentlaridir.
So’ng ishchi-hodimlar sonini tahlil qilib chiqib, bunda quyidagilarni aniqlash zarur:

• 
  haqiqatda ishlovchilarning toifalar bo’yicha mutlaq va nisbiy farqi;
  
• 
  ishchi-hodimlarning toifalariga o’ra tuzilmasi;
  
• 
  uning o’zgarish dinamikasi;
  

Hodimlarning ta'limi, sta i va razryadlari bo’yicha mala a tar ibi , hodimlar qo’nimsizligi va uning sabablari.
Bularning barchasi ishlab chiqarish samaradorligini va mahsulot sifatiga ta'sir o’rsatadi.
Bundan tashqari, mehnat unumdorligiga bevosita zamonaviy tehnika va tehnologiyalar bilan ta'minlanganli dara asi ham uz ta'sirini o’t azadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining yuksak darajasiga erishish, tovarlarni raqobatbardosh qilish uchun ishlab chiqarishga eng zamonaviy tehnika va tehnologiyani joriy qilish zarur. Yangi tehnika va tehnologiyaga asoslangan ishlab chiqarish mehnat unumdorligini oshiradi, ishchi-hodimlarni daromadlarini oshirishga zamin yaratadi, yaratilayotgan mahsulot sifatini oshirib va ohir-oibat korxonaning moliyaviy barqarorligini ta'minlaydi.
Bugungi kunda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojalantirish istiqbol re alarida xalq farovonligini sifat ihatdan yangi po’g’onalarga o’tarish belgilangan. Ish haqi tizimini doimo shunday takomillashtirib borish kerakki, toki u mehnatning miqdori va sifatiga qarab haq tolash tamoyiliga mos tushsin, uning sharoiti va natijalarini hisobga olsin, hodimlar malakasini, mehnat unumdorligini oshirishni, mahsulot sifatini yaxshilashni, barcha hil resurslardan oqilona foydalanishni va ularni iqtisod qilishni rag’batlantirsin.
Shularni hisobga olgan holda yurtimizda ishlab chiqarish tarmoqlarida ishchi va hizmatchilarning ish haqini o’zda tutilayotgan dara ada oshirish asosan orxonalarning o’zlari topgan mablag’lari hisobidan amalgam oshiriladi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini o’sishiga adalroq tasir o’rasatadi.
Mehnatga haq to’lash fondi milliy daromadning hodimlar o’rtasida qolgan mehnatlari miqdori hamda sifatiga muvofiq taqsimlanadigan hamda shaxsiy istemol maqsadlari uchun foydalaniladigon qismidir.
Menatga haq to’lash fondi mehnat bo’yicha biznes re aning asosiy o’rsat ichlaridan biri bo’lib, orxonalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivo lantirishning istiqbol va yilli biznes re asida o’zda tutiladi.
Mehnatga haq to’lash fondiga hamma hodimlarga – doimiy, mavsumiy, vaqtincha ishlayotgan hodimlarga ba arilgan ish uchun to’langan pul summalari, shuningdek amaldagi qonunlarga muvofiq hodimlar (emizikli onalar ishidagi uzilish uchun to’langan pul summalari)ga ishlanmagan vaqtlari uchun to’langan haq summasi ham qo’shiladi.
Mehnatga haq to’lash fondidan ta’rif staf alari va unga mansub o ladlar bo’yicha haq to’lash, ishbay mehnatga haq to’lash, ishchilarga mu ofotlar to’lash, og’ir va zarali mehnat sharoitlari uchun, asb maxorati uchun, bir necha asblarni qo’shib ba arganli lari va xizmat o’rsatish zonalarini engaytirilganligi uchun qo’shimcha va ustama haqlar beriladi, navbatdagi va qo’shimcha ta’tillar uchun haq to’lanadi, o’p yil ishlagani uchun bir yo’la taqdirlash uchun to’lovlar amalgam oshiriladi. Dema orxona ularni mehnat nati alari uchun barcha to’lovlarni yagona manbai mehnatga haq to’lash fondi hisoblanadi.
Mehnatga haq to’lash fondi ish haqi fondi va moddiy rag’batlantirish fondi o’rniga tash il etilgan.
Tahlilni asosiy vazifsasi mehnatga haq to’lash fondini tobora amaytirish imkoniyatlarini aniqlash hisoblanadi. Zero ish haqi tannarxda tutgan salmog’i ihatdan yuqori bo’lib, uning qisqartirish tannarxni amayishiga, bu esa o’z navbatida foyda va rentabellik darajasini oshiradi.
Tahlil uchun ma’lumotlar yilli hisobotning 1-T sonli “Mehnat to’g’risidagi hisoboti” nomli shaklidan olinadi.
Tahlilni dastlabki bosqichi asosiy faoliyatida ishlovchi hodimlarning va ularning toifalarining mehnatga haq to’lash fondini o’tgan yildagi mehnatga haq to’lash fondi bilan taqqoslab mutloq farqini aniqlashdan boshlanadi.
Quyidagi jadvalda "AVTOOYNA" MCHJ korxonasida asosiy faoliyatda
ishlovchi hodimlarning mehnatga haq to’lash fondidan foydalanishini tahlilini o’rib chiqamiz.