Toshkent moliya instituti moliya fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

Mehnatga haq to'lash bo'yicha hodimlar bilan hisob-kitoblarning aks ettirilishi

№	Muomala mazmuni	Debet	Kredit
1	Ish haqi hisoblandi	2010;2310; 2510;9410	6710
2	Ish haqidan ushlanmalar (daromad solig’I, sug’urta badallari) a s ettiriladi	6710	6410; 6520; 6990
3	Hisoblangan daromad solig’I summasidan hodim INPS ga 1% hisoblandi va o’t azildi	6410; 6530	6530; 5110
4	Ish haqi to’landi	6710	5010

Manba: Muallif ishlanmasi
Jadvalda keltirilgan schyotlar orqali korxonalarda hodimlarga ish haqi va boshqa turdagi ajratmalarni hisoblab chiqarish muomala mazmunlari ko’rsatilgan.Ya’ni ish haqi hisoblanganda asosiy ishlab chiqarishdan hisoblanganda 2010, yordamchi ishlab chiqarishdan 2310 da hodimlar schyoti
6710 orqali belgilanadi
_“Korxona hodimlari bilan
D-t mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob- itoblar” K-t

23 - Korxona yordamchi sexi tomonidan 07 – O’rnatiladigan asbob-uskunani hodimlarga o’rsatilgan hizmat sum - eltirish va o’rnatish bo’yicha ho- malarini ushlab qolish dimlarga hisoblangan ish haqi; 28 - Ishlab chiqarilgan brak mahsulot 20, 23 - Asosiy va yordamchi ishlab aybdor bo’lgan hodimlar ish haqidan chiqarish hodimlariga ish haqi ushlab qolinganda; hisoblanishi;
50 - Kassadan ish haqi berilganda 26 - Boshqaruv hodimlariga ish
51,52,55 - Bankdagi hisob raqamlari- haqi hisoblanishi;
dan ish haqi va dividentlar to’langan- 28 - Bra mahsulotni tuzatish bo’-
da; yicha ishchilarga ish haqi hisoblash;
68 - Ushlab qolingan daromad soligi; 47 - Asosiy vositalarni hisobdan 71 - Hisobdor shahsdan qaytarishi lo- chiqarish bilan bog’li operasiyalar zim bo’lgan avanslarni ushlab qolish; bo’yicha hisoblangan ish haqi;
73 - Hodimlar nomidan tovarlarga 50 - Ortiqcha to’langan ish haqini To’langan summalar yo i boshqa opera- kassaga qaytarilishi; siyalar bo’yicha ushlab qolishlarni aks 80 - Tabiiy ofat va boshqa zarar- ettirilishi; larni bartaraf etish bilan bog’lik
76 - Deponentlashtirilgan summani hisoblangan ish haqi; kreditga olingan tovarlar uchun ish 87 - Ishchi-aksionerlarga hisob- haqidan ushlab qolishlarni aks et- langan dividentlarni aks ettiri- tirilishi; lishi;
84 - Kamomadlar va o’g’irli lar bo’yi- 96 - Maqsadli moliyalashtirilgan cha aybdor bo’lgan shaxslar ish haqi- ishlar bo’yicha ish haqi hisoblani- dan kamomadni ushlab qolinishini shi va boshqalar. aks ettirilishi va boshqalar.
Minimal ish haqi dara asini davlat tomonidan to'g’ri belgilanishi mamla atda ambag’alli a qarshi urashning ham bosh omili e anligini esdan chiqarmaslik lozim. Bugungi kunda respulikamizda o'rta qatlamning jami tar ibdagi solmog’i 60 fozni tash il etishini hisobga oladigan bo'lsa ish haqining kam darajasini ko'proq quyi qatlamga ta'siri kuchli bo'lishini hisobga olgan holda, ijtimoiy himoyaning ham aniq manzilli qoidalarini belgilashga ahamiyat karatmoq lozim.
Mehnat haqi va ajratmalar hisob-kitobida nazardan chetda qolayotgan yana bir muhim muammo, mehnatning amaldagi qonunchilik talablaridan to'la aks etmagan chet davlatlarga ishlash uchun ketayotgan respublika fuqorolarining yoki ishlash uchun kelayotgan chet el fuqarolarining mehnatiga oid munosabatlaridir.
Hukumat siyosatida respublika aholisining mehnatga layoqatli qismini ish bilan bandligini ta'minlash masalaga alohida urg’u beriladi. Le in rivojlanayotgan davlatlarning asosiy qismida mehnat kuchlarining doimiy legal va nolegal ko'chib yurishi doimo tabiiy jarayon hisoblangan. Buni Turkiya, Hindiston, Hitoy, Koreya, Xitoy davlatlari misolida ham ko'rish mumkin.
Horijga ish taklifida chiqayotgan va ishlayotganlarning mehnat haqi va ajratmalarini belgilash albatta shu davlatning tegishli qonunchiligi talablarida hal etiladi. Lekin mazkur muammoni ularning ishchining nomidan qilinishida, qaytarilishida, nafaqa va ijtimoiy ta'minot masalalarini belgilanishida qanday hal etish mumkin. Bu kabi masalalarni ham bugungi kunda qonuniy asosda hal etish yo'llarini ishlab chiqish lozim.
Ish haqini kam belgilanishda yana bir muhim muammo-bu innovatsion rivojlanish, tehnik va tehnologik yangiliklarning jadallik bilan ishlab chiqarishga irib elishidir. To'g’ri bu yo'nalish ishlab chiqarish unumdorligini oshirishning bosh omili va sharti hisoblanadi. Shu bilan birga bugungi kun talab va ehtiyojlarini ta'minlashni ularsiz tasavvur ham qilib bo'lmaydi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ayonki bugunki kunda, ishlab chiqarish faoliyatining mehnat sig’imi tushgan holda apital sig’imi ortayotganligini kuzatilmoqda. Bu esa o'z navbatida, ish bilan ta'minlash va minimal ish haqini belgilashga nisbatan qarashlarni ham tubdan o'zgartirishni talab etmoqda. Shuningdek, iqtisodiy aktiv aholining mehnat qilish layoqatiga qadar va nafaqa yoshida turli ijtimoiy to'lovlardan foydalanishdagi amaliy jihatlarda ham munozorali masalalar o'z echimini kutmoqda. Shu o'rinda pensiya amg’armasiga a ratmalar va ushlanmalar summasidan nafaqa yoshidagilarga to'lovlarni ayrim jihatlariga ham o'zgartirishlar kiritish lozim. Nafaqa yoshiga chiqqan ishchi va hizmatchilarga tayinlangan nafaqalarni moliyalashtirishdagi muammolarni ularning nafaqa summasni 50 foizga kamaytirish orqali emas bal i amg’arib boriladigan pensiya ta'minotini izchil va ta'sirchan mehanizmini shakllantirish orqali ham hal etish mumkin deb o'ylaymiz. Negaki bugungi holatda to'liq stavkada ishlovchi nafaqa yoshidagi ishchi va hizmatchilarning ish haqidan ajratmalarning joriy qismi unga to'lanadigan nafaqa summasini to'la qoplaydi va bundan amg’armalar hech qanday ziyon o'rmaydi. Pensiya amg’armasiga oriy a ratmalarni qilishda faqat mehnat egalari nomidan ijtimoiy to'lovlarni amalga oshirishnigina emas balki ajratmalar tufayli korhonalar tomonidan boy beriladigan mablag’larini ham o'ylash lozim.Ya'ni, i timoiy to'lovlarni amg’armalar orqali aylanishigina emas balki korxonalarning ijtimoiy amg’armalarga yo'naltiriladigan mablag’lari hisobidan boy beradigan resurslarini ham hisobga olmoq kerak. Shuningdek, ijtimoiy harakterdagi to'lovlarni qaysidir fondlar orqali aylanishiga emas bal i, to'g’ridan to'g’ri aylanishiga korxonaning o'zida ahamiyat qaratish zarur.
Mehanat haqi hisob-kitoblarida asosiy muammolardan yana bittasi-bu plasti artoch alar asosida to'lovlarni amalga oshirish arayonlaridir. To'g’ri bu borada qilingan ishlar maqtovga sazavor, negaki bugungi kunda to'lovlarning katta qismi naqd pulsiz amalga oshirilmoqda va Respublikamizda ochilgan plastik kartochkalarning soni 9 milliondan oshib ketganligi ham buning yorqin ifodasidir.
Shuni alohida qayd etish lozimki, mehnat haqining plastik kartochkada aylanadigan qismi naqd pulni aylanishiga nisbatan ham tezroq kechmoqda.Bu bilan, banklar butun tarihida erishmagan muammoni hal etishmoqda deyish mumkin. Ularni shu paytga qadar ya'ni, o'tish davri iqtisodida ham va raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida ham naqd pul bilan bog’liq bo'lgan muammosi uzil kesil hal bo'ldi deyish mumkin. Lekin bu jarayonni vositachisi hisoblangan banklar orqali hal etilishiga ham biroz o'zgartirishlar kiritish zarur deb hisoblaymiz.To'g’ri monetar siyosat, pul siyosati davlatning bosh siyosati. Lekin uning harakatidagi ayrim jihatlarni bugungi kunda korhonaning o'zi tomonidan hal etilishishiga o'tmoq lozim. Masalan plastik kartochkalar asosidagi aylanmalarni ularning dasturiy ta'minoti bank amaliyotiga ulangan hodimlar bilan to'g’ridan to'g’ri uzlu siz amliyotini ham oriy etishga o'tishini ta'minlash lozim. Shuningdek, xo' ali yurituvchi sub'e tlarda li vid mablag’larni harakatidagi barcha to'siqlar va cheklovlar batamom olib tashlanishi lozim. Mehnat haqi to'lovlarini plastik kartochkalar asosida amalga oshirish mehanizmini faqat to'lovlarni yuklash va amalga oshirish bilangina emas balki ular orqali bo'ladigan muomilalar doirasini kengaytirish orqali ham hal etish
lozim. Plasti artoch alardagi pul mablag’larini naqd pulga aylantirish.konvertatsiya qilish, erkin almashtirish, turli to'lovlarga yo'naltirish muammolarini ham uzil kesil hal etish lozim.
Respublika budjet parametrlarini belgilashda odatda savdo tashkilotlari uchun savdo aylanmasining tovar oborotining plasti artoch alarga bog’langan qismiga yagona soliq to'lovlarida turli imtiyozlar belgilangan.Lekin ushbu imtiyozdan ham birinchi navbatda ishchi hizmatchilar foydalanishi lozim.Buni tartibi esa juda oson.Ya'ni, mehnat haqining plastik kartochkalar asosida to'lanadigan qismiga daromad solig’ini hisoblashga ayrim o'zgartirishlar iritish kifoya xalos.
Mehnat haqi hisob-kitoblarida ta'lim hodimlariga ish haqi hisoblashdagi quyidagi jihatlarga soha hodimi sifatida aloida ahamiyat qaratish lozim deb o'ylaymiz.Odatda yagona mezon sifatida 1540 soatlik normaga amal etilishida ham qator muammoli jihatlar mavjud. Ushbu mezonning belgilanishida o'quv, ilmiy-uslubiy, ilmiy-tadqiqot, tashkiliy-uslubiy, ma'naviy-ma'rifiy va tarbiyaviy ishlar hajmi hisobga olingan. Lekin ushbu me'yorning 50-70 foizgacha qismi auditoriyada, qolgan qismi auditoriyadan tashqari ishlar sifatida bajariladi. O'quv yuklamasini bajarilishini auditoriya soatlari orqali nazorat qilish mumkin, auditoriyadan tashqari normani bajarilishini tartiblash va nazorat qilish esa bir qadar murakkab jarayon hisoblanadi. Shuningdek, oliy ta'lim muassasalarida bud et va bud etdan tashqari mablag’larning to'g’ri taqsimlanishi yuzasidan nazorat qilishdagi talabga ko'ra o'quv yuklamasidan tashqari me'yorlarni ba arilishi yuzasidan tasdiqlovchi hu atlar ildini yig’ish arayoni ham pedagoglar uchun doimo mushkul va murakkab jarayon sifatida qolmoqda. Bu borada auditoriya soatlari bilan auditoriyadan tashqari soatlarning (ilmiyuslubiy, ilmiy-tadqiqot, tashkiliy-uslubiy, ma'naviy-ma'rifiy va tarbiyaviy ishlar) hajmini normalashda bir hil mezonlarga tayanilishi ham to'g’ri emas.
Mehnatning vaqt me'yorini hisobga oluvchi dastlabki hujjat bu tabel hisoblanadi. Respublikamizning barcha Oliy ta'lim muassasalarida ham bu borada birday muammoga duch kelinmoqdaki u ham bo'lsa 1540 soatlik norma bo'yicha ish kunini me'yorlash masalasidir. Shu sababli oliy ta'lim tizimidagi barcha muassasalar uchun yagona andozadagi tab'elga o'tish lozim. Mehnatni tashkil etishdagi ijodiylikni hujjatlashtirishni murakkab shaklini belgilash orqali emas balki uning samarali yakuniga chiqishga imkon beruvchi butun bir uzviy tizimini shakllantirish lozim.
O'ylaymizki bu jihat qarashlarimiz sohaga oid muammolar ustida jiddiy ishlashga, tadqiqotlar olib borishga hamda amaliy yechimlar berishga ma'lum ma'noda turtki bo'ladi.