Toshkent moliya instituti moliya fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

Hulosa va takliflar
Mavzu bo'yicha o'rganilgan fikrlardan kelib chiqib quyidagi hulosalarga kelindi.

1. 
   O'zbekiston Respublikasida mehnatga haq to'lash sohasidagi katta muammolardan biri bo'lib mehnat haqini o'z vaqtida bermaslik, mehnat haqining iste'mol savati summasidan ancha pastligi (ohirgi yillarda minimal ish haqi hayot faoliyatini normal yuritish uchun kerakli iste'mol savatining 20 %ni tashkil qilmoqda), mehnat haqining rag’batlantirish fun siyasini es in pasayishi (mehnat haqining miqdori ishchining tajribasi, tasnifi, korxonaning yakuniy natijasini qanday hissa qo'shganligi bilan belgilanmayapti), mehnat haqining miqdori ishchining haqiqiy ish natijasiga emas, balki uning ta'lim ma'lumoti, professionalligi, tasnifiga qarab differensiyalashmaganligi
   

(differensiya - har-xillik).

2. 
   Mehnat haqining asosiy muammosi, hozirgi sharoitda mehnat haqining bozor munosabatlari tizimga o'tib borayotganligidadir. Bu muammoni echish juda mushkul, chunki mehnat va unga haq to'lashni tashkil qilish va tartibga solishdagi eski tizim buzilgan, yangi bozor munosabatlari talablariga javob beradigan yangi tizim endigina qurilmoqda va yangi tizimni to'liq va to'kis qurish anchagina vaqat va mashaqqat talab etadi. Bu tizimni qurishda O'zbekiston sharoitidagi mehnatga haq to'lashning mavjud amaliyotdagi va xorij tajribasidagi shakllarini tubdan o'rganib chiqish lozim bo'ladi.
   
3. 
   Fikrimizcha, mehnatga haq to'lashdagi ushbu yondashuv O'zbekiston
   

Respublikasi budjet muassasalaridagi ishchilarni rag’batlantirishni takomillashtirishda qo'llanilishi mumkin. Bizning nuqtai nazarimizda 22 razryaddan tashkil topgan Yagona tarif tizimining har birining ichida 4-5 bo'linma yoki yacheyka tashkil etish kerak. Bularda haqiqatda ishlangan ish natijalariga qarab mehnat haqi farqlanishi lozim. Bu esa budjet muassasalarida faoliyat o'rsatayotgan ishchilarni rag’batlantirish va o'z ishlariga qiziqtirishni ko'zda tutadi. Bir xil sharoitda ishlagan va turli xil ish natijasiga ega bo'lgan ishchilar har xil ish haqi bilan mukofotlanadilar.
4.O'tish sharoitida insonlar boshqa usullar bo'lsa hamki, afsuski, ko'pincha bo'sh pul mablag’larini uyda saqlashadi.Bunday sharoit esa iqtisodiyotda naqd pul mablag’larining oborotdan chetlashishiga olib eladi, ya'ni inflyatsiyani keltirib chiqarishga sabab bo'ladi.
Shunday ekan, ish haqini naqd pulda emas, balki plastik kartochkalarda berilishi inflyatsiyani oldini olishga sabab bo'lur edi.
5.Ishchi-hizmatchilarga mehnat haqi berishda plastik kartochkalarni qo'llash zamon talabi bo'lsada, Respublikamizda uni joriy qilish bo'yicha amaliy ishlar sust olib borilmoqdi.Plasti artoch alarni yuridi asosi bo'lib «Plasti kartochkalardan foydalanilgan holda naqdsiz hisob-kitoblar milliy tizimi to'g’risida»gi Nizom hisoblanadi.
Hulosa qilib shu fikrni bildiramizki bugungi kunda respublikamizda ish haqi fondi va uning shakllarini davr talablaridan kelib chiqib yangilash, modernizatsiya qilish tadbirlarini amalga oshirish zaruratdir. Bu boradagi ishlarni o'z vaqtida to'g’ri ba arilishi yurtimiz iqtisodiyotini barqaror rivojlanishida o'z o'rniga egadir.
Mavzuni o'rganish jarayonida bu borada bir qator nazariy kamchiliklar, takomillashtirish talab etiladigan holatlar mavjudligi aniqlandi. Kamchiliklarni bartaraf etish hamda amaldagi tartiblarni davr talablari asosida takomillashtirish uchun quyidagi takliflar ishlab chiqildi va tavsiyalar bildirildi.
Respublikamizda qabul qilingan inqirozga qarshi choralar dasturi asosida va unda belgilangan vazifalardan kelib chiqib ho'jalik sub'ektlarining amalda bo'lgan ish haqi tizimidagi kamchiliklarni topish hamda bartaraf etish, uni uslubiyatini, shaklini, ma'lumotlar tizimini yangi g’oyalar, tartiblar, talablar asosida takomillashtirish shu soha mutahassislari oldida turgan dolzarb masalalar deb hisoblaymiz va bu boradagi o'z qarashlarimizni bildirib o'tamiz. Umuman «mehnatga haq to'lash - ma'lum miqdor va sifat darajada bajarilgan mehnat uchun rag’batlantirishning sha lidir»Mehnat haqini iqtisodiy - ijtimoiy kategoriya sifatida ham ishchi-hodim ham ish beruvchi nuqtai nazaridan mohiyatini ko'rib o'tishni talab etadi.
Ishchi uchun mehnat haqi - daromadlarining asosiy va bosh moddasi hisoblanadi. Mehnat haqining rag’batlantiruvchi fun siyasidan elib chiqib, ishchi o'zi olayotgan ish haqini oshirish uchun mehnat unumdorligini oshiradi bundan ishchi va uning oilasining hayot darajasini oshiradi.
Ish beruvchi uchun mehnat haqi - bu ishchi kuchini jalb qilish uchun harajatlar qilinadigan vosita. Bu esa mahsulot tannarhining asosiy harajatlar moddasi hisoblanadi.
Shuningdek, kunda O'zbekiston Respublikasi Milliy Banki korxonalar tomonidan mehnat haqisini so'm plastik kartochkalarda berish bo'yicha 200 dan ortiq loyiha ishlab chiqilib, tatbiq qilingan. 42 korxonada ish haqini o'z vaqtida olish uchun bankomatlar o'rnatilgan. Fikrimizcha yuqoridagi usuldan Respublikamizda keng tatbiq qilib foydalanilsa foydadan holi bo'lmaydi va bir qancha afzalliklarga ega bo'linadi hamda bunday usul barcha korxona va tashkilotlarga tavsiya qilinadi.
Milliy kartochkalar tizimini yaratishning asosiy maqsadi muomaladagi naqd pullarni qisqartirish, pul muomalasini tartibga solish, axoli pul mablag’larni alb etish va axoliga hizmat ko'rsatishda ularga qulaylik yaratish uchun xalqaro miqiyosdagi e'tirof etilgan bank hizmatlarini vujudga keltirishdan iborat. Mehnat haqini takomilashtirish yuzasidan quyidagi mulohozalalarni aytib o'tish lozim deb o’ylaymiz:
Birinchidan, korxonalar moliyaviy resurslar harakati yuzasidan har qanday to'siqlarni olib tashlashlari lozim,shuningdek korxonalarni qarz munosabatlari asosida moliyaviy resurslar bilan uzluksiz ta'minlanish kabi funksiyalarini ham kuchaytirish lozim
Ikkinchidan, korxonada faqat ish haqi emas, balki mehnat haqining boshqa shakldagi to'lovlari (mukofat, rag’batlantirishlar, 13,14,15 oylik ish haqlari va h.k.) ga ham keng yo'l berish lozim. Mehnat haqini plastik kartochkalarda oladigan barcha korxonalarga bankomatlar o'rnatish va uni doimiy ravishda ishlab turishini ta'minlashi lozim.
Uchinchidan, ish haqi to'lovlari yuzasidan majburiy to'lovlar bilan ish haqi to'lovlari o'rtasidagi mutanosiblikni ta'minlash bankning muammosi emas, balki orxonaning muammosi bo'lmog’i va uning uchun orxona ma'muriyati avob berishi lozim va haqiqatda ham shunday. Lekin bizning hozirgi holatimizda bank soliq, moliya, turli fondlarni shtatdan tashqari hodimi sifatida ular nomidan ish ko'ruvchi tashkilotga aylanib qolmoqda.
Korxonada mehnat haqini berilishi yuzasidan quyidagi fikrlar bilan o'rtoqlashar ekanmiz, ish haqining bankdan olinishi qat'iy tartib-qoidalar asosida o'rinsiz ravishda kechiktirilmoqda. Bitta ish haqi sifatida bankdan naqd pul olishning o'ziga, 9 ta ma'sul shahsning imzosi olinishi kerak va pul olishga 3 kun vaqt ketadi. Pul emissiyasi qiyin holatlarda bu muddat yanada cho'ziladi. Birinchi kun chek yozish va zaruriy ajratmalarni o'tkazishga, ikkinchi kun pulni olishga, uchinchi kun pulni tarqatishga ketadi. Vaholanki, bu kunlarni ish jarayoniga ta'sirini umuman bag’olab bo'lmaydi. Huddi shu muddatda ban mi ozining sarflar ko'lamiga ham e'tibor berish lozim.
Mehnatga haq to'lash hisobi va mehnat unumdorligi tahlilini takomillashtirish bo'yicha quyidagilarni taklif qilamiz:
1.Hozirda o’p orxonalardamehnat haqining dastlabki hisobi tahlil qilinganda, xodimlarning mehnati va bajargan ishlarni hisobga olish va ularga mehnat haqi hisoblash hamda to'lashda turli xil buxgalteriya hujjatlari rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjatlarni rasmiylashtirish jarayonida yozuvlarni olib borish qo'lda amalga oshiriladi, ya'ni hujjatlarni to'ldirish va qayta ishlash jarayonida hisoblash texni asidan o’p hollarda foydalanilmaydi. Hozirgi unda buxgalteriya hisobini, ayniqsa mehnat haqi hisobi bo'yicha bir qancha dasturlar mavjud bo'lib, ulardan foydalanishni taklif qilamiz.
2.Mehnat haqi bilan bog'liq ajratmalar va mehnat haqidan ushlanmalar hisobini korxona va tashkilotlarda olib borilishini tahlili shuni ko'rsatadiki, korxonada yuqorida qayd etilganlarning hisobi korxonada to'g'ri yo'lga qo'yilishi. Lekin, ushbu hisob-kitoblarni olib borilishi faqat moliyaviy hisob tamoyillari asosida olib borilib, korxonada ular bo'yicha ma'lumotlar alohida yuritilib, korxona boshqaruvchilari uchun alohoda hisobot tuzilmaydi.Shuning uchun korxonada mehnat haqi fondini sarflarini doimiy nazoratini tahminlash, mehnat haqini oshirib borish uchun ichki imkoniyatlarni aniqlash maqsadida boshqaruv hisobining tamoyillarga mos keladigan hisobot tuzishni taklif qilamiz.
3."AVTOOYNA" MCHJ korxonasini2014 -yilda 2013- yilga nisbatan tovar mahsuloti hajmining o'sish sur'atini hisobga olmagan holda ish haqi fondi bo'yicha 20353.1 ming so'm mutlaq ortiqcha xarajatga yo'l qo'yilgan. Tovar mahsuloti hajmining o'sish sur'atini (12.1 foiz) hisobiga olganda esa, ortiqcha xarajat 9564.5 ming so'mni tashkil etdi. Bu esa korxonaning mehnat resurslaridan oqilona foydalanmaganligidan dalolat beradi.Shuning uchun, korxonada mehnat resurslaridan samarali foydalanish tavsiya etiladi.
4."AVTOOYNA" MCHJ korxonasini2012-2014 yillarda mehnat haqi fondini 43313.6 ming so'mi korxonada ishlovchilar sonini oshishi hisobiga oshgan bo'lsa, 12576.4 ming so'mi o'rtacha bir xodimga hisoblangan mehnat haqining oshishi hisobiga oshgan. "AVTOOYNA" MCHJ korxonasida mehnat haqi va mehnat haqi fondini tahlil qilib, quyidagilarni taklif qilamiz:

• 
  korxonada mehnat unumdorligini oshirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va uni bajarilishini ta'minlash lozim. Bu korxonada mehnat haqini oshishini mehnat unumdorligini oshishiga mutanosibligini ta'minlashiga olib keladi;
  
• 
  korxonada mehnat haqini tashkil etish va xodimlarga mehnat haqi hisoblash hamda ularga oylik maoshlari stavkasini belgilashda, xodimlarning korxonada ishlab chiqarishga qo'shayotgan hissasini, malakasini hisobga olish kabi tavsiyalarni beramiz va ishonamiz i ela a da “AVTOOYNA” MCHJ va boshqa shu abi qator orxonalarni istiqbollari porloq bo’lishiga.