Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Xarajatar va daromadlami tahlil qilishning murakkab jihati

Shu vaqtgacha biz ko‘rib chiqdikki, xususiy bozorlar samarali miqdorda ta’minlay olmaganligi sababli ommaviy mahsulotlami davlat ta’minlab beradi. Shu bilan birga, davlat faqatgina birinchi qadamni qo‘yish funksiyasini bajarishi ham mumkin. Keyinchalik esa davlat qaysi ommaviy mahsulotlami qancha hajmda etkazib berish kerakligini ko‘rsatib berishi zamr.

Aytaylik, davlat yangi shosseni qurish loyihasini - ommaviy mahsulotni (hizmatni) ko‘rib chiqayapti. Shosse qurilishi to‘g‘risida yakuniy xulosaga kelishdan oldin, davlat, shosseni unga ketadigan xarajatlar va keyinchalik uni faoliyatini ta’minlash xarajatlari bilan ishlatishi mumkin bo‘lganlardan kelib tushuvchi foydani ko‘rib chiqishi lozim. Bu qarorga kelishdan oldin davlat, xarajatlar va daromadlami tahlil qilish deb nomlanuvchi jamiyatga ushbu tovar yalpi foydasini aniqlab beradigan tadqiqotni olib borish uchun iqtisodchilar va injenerlar komandasini jalb qilishi mumkin.

Xarajatar va daromadlar tahlili o‘ziga xos murakkab jarayon. Shosse kelgusida barcha uchun bepul foydalanishga mo‘ljallanganligi sababli uning qiymatini (yoki foydalilik darajasini) aniqlovchi narx mavjud emas.

Kishilardan shunchaki ular shosseni qanchaga baholashlarini so‘rash ishonchli emas, anketalash ham samarali usul emas, sababi so‘rovda qatnashuvchilar haqiqiy bahoni berish uchun moddiy rag‘batga ega bo‘lmaydilar. Shossedan kelajakda foydalanishi mumkin bo‘lganlarda uni daromadlilik darajasini oshirishga ko‘proq rag‘bat bor. Shosseni qurlllshidan zarar ko‘rishi mumkm bo‘lganlarda esa shosse qurilishiga ketadigan xarajatlami oshirib ko‘rsatishga va uni qurilishini to'xtatishga rag‘bat mavjud.

Ommaviy mahsulot (hizmat) lami samarali tarzda taqdim etish, o‘z o‘zidan, xususiy mahsulot (hizmat) lami taqdim etishga qaraganda bir muncha mushkulroq. Xususiy mahsulot xaridorlari bozorga chiqishganda ular o'zlari to‘lay olishi mumkin bo‘lgan narxga qarab fikr yuritishadi. Shu bilan birga sotuvchilar o‘z xarajatlarini o'zlari qabul qilishlari mumkin bo‘lgan narx yordamida ko‘rsatishadi. Muvozanat nuqtasi esa resurslami samarali taqsimlash nuqtasi bo‘lib, u barcha ma’lumotlami o‘zida aks ettiradi. Ommaviy mahsulotlarda, bundan farqli o'laroq, xarajatlar va daromadlar tahlllchilari davlat ommaviy mahsulotlami qanday va qancha miqdorda ta’minlashi bo‘yicha hech qanday baho signallariga ega bo‘lishmaydi. Ulaming xarajatlar va daromadlar to‘risidagi xulosalari, nari borsa, eng yaxshi taxminiy xulosalar, xolos.