Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Keys. Mayoqlar ommaviy mahsulotmi?

Ba’zi bir mahsulotlar sharoitga qarab ommaviy mahsulotdan shaxsiy mahsulotga aylanishi mumkin. Masalan, agar mushakboziik aholisi ko‘p bo‘lgan shaharda o‘tkazilsa u ommaviy mahsulotdir. Shu bilan birga, bu tadbir Walt Disney World kabi shaxsiy ko‘ngilochar xiyobonlarda o‘tkazilsa mushakboziik xxususiy mahsulotga ko‘proq to‘g‘ri keladi, sababi xiyobonga kirish uchun alohida to‘lov amalga oshiriladi.

Boshqa bir misol sifatida mayoqni ko‘rishimiz mumkin. Iqtisodchilar anchadan beri mayoqlami ommaviy mahsulot namunasi sifatida ishlatib kelishayapti. Mayoqlar dengizda ma’lum bir hududlami yoritib beradi va ular yordamida suv kemalari begona suv hududlaridan xalos bo‘lishadi. Mayoqlami kema kapitaniga beradigan foydasi ist’emoldan mahrum qilish xususiyatiga ham cheklanganlik xususiyatiga ham ega emas, shuning uchun ham har bir kapitan mayoqlardan yo‘l yorituvchi vosita sifatida foydalanib ularga haq to‘lamasdan mustaqil harakat qilishlari mumkin. “Tekinxo‘rlar” muammosi tufayli, xususiy bozorlar kapitanlami ular uchun zarur boigan mayoqlar bilan ta’minlab bera olishmaydi. Aynan shu sababli hozirda ko‘pchilik mayoqlar davlat nazoraiida bo‘lib qolmoqda.

Shu bilan birga, ayrim holatlarda mayoqlar xususiy mahsulotlarga yaqin boiishadi. 19-asrda Angliya qirg‘oqlarida, masalan, bir qator mayoqlar xususiy mulk sifatida boshqarib kelingan. Mayolardan foydalanish uchun kema kapitanlari emas, balki yaqin atrofdagi port egalari haq to‘lashgan. Agarda port egalari mayoq uchun haq toiashmasa, mayoq egalari uni o‘chirib qo‘yishgan va kemalar, turgan gapki, bu portda to‘xtamasdan o‘tishgan.

U yoki bu mahsulot ommaviy mahsulotga mansub ekanligini aniqlashda, avvalo uni egasi kim ekanligiga va ushbu benefitsiarlar iste’moldan mahrum qilish xususiyatiga ega yoki yo‘qligiga e’tibor qaratish zarur. Qachonki mahsulot iste’molchilari soni ko‘p va ulardan u yoki bunisini ajratish imkoni boimasa “tekinxo‘rlar” muammosi yuzaga keladi. Agar mayoq bir qancha kapitanlarga hizmat ko‘rsatsa bu ommaviy mahsulot, va shu bilan birga u birgina port egasiga hizmat ko‘rsatsa xususiy mahsulot hisoblanadi.