Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Q oilash
sohasi: 
“Odilona baholash”ning qoilanish sohasi
cheklangan. Ushbu usul aniq mulkiy birliklarga nisbatan (investitsion 
mulkka, biologik aktivlarga, moliyaviy instrumentlarga, aktivlaming 
alohida tarkiblari)ga nisbatan yoki jarayonlaming ayrim turlariga 
(biznesni birlashtirish, asosiy vositalami qayta baholash, tekinga 
olinadigan qiymatliklarni baholash va h.k.) nisbatan qoilaniladi.
Hisoblash tartibi: 
xaqqoniy baholash xo‘jalik faoliyatining
aktivlari va jarayonlariga nisbatan farqlanadi.
680

---

Aktivlarni 
odilona baholash 
korxonalaming 
moliyaviy
natijaviyligiga, jarayonlarni 
odilona baholash esa kapitallashuv 
jarayoniga ta’sir etadi. Biologik aktivlaming (boquvdagi va o 4stiruvdagi 
jonivorlar, o'simliklar) odilona baholanishidagi o 4zgarishlar foyda va 
zararlarga, asosiy vositalami qayta baholanishi esa korxona kapitalining 
o‘zgarishiga olib boriladi.
Biologik aktivlar “odilona baholash” kabi hisobning yangi 
tushunchasidir. 
MHXSga 
muvofiq 
biotransformatsiyalashuvni 
boshqarishni nazarda tutuvchi qishloq xo4jalik faoliyati biologik 
aktivlardan qishloq xo4jaligi mahsulotlarini yaratishni yoki qo‘shimcha 
biologik aktivlarni etishtirishni nazarda tutadi.
Baholash tartibi. 
Odilona baholash aktivlaming turiga va ular 
qiymatining o 4zgarish darajasiga bogiiq.
Odilona qiymat raqobatbardosh bozor baholariga (sotuvchi va 
oluvchilaming 
axborotlar 
toiiqligiga 
tayangan 
holda 
dallolsiz 
kelishuvlarga) tayangan holda aniqlanadi. Agar aktivning bozor bahosini 
aniqlash imkoni boim asa, ulardan foydalanish va xizmat ko'rsatish 
muddatlarida keltiradigan daromadligiga qarab aniqlanadi. Agarda, 
aktivlaming kelgusida, daromad keltirishini aniqlash imkoni boim asa, 
qayta tiklash qiymati bo4yicha baholanadi. Ayrim va juda kam 
kuzatiladigan hollarda, ya’ni yuqorida keltirilgan usullardan birontasi
odilona qiymatni aniqlash imkonini bermasa, u holda dastlabki qiymat
/
bo4yicha hisob-kitob qilinadi.
Moliyaviy holatni reyting baholash orqali turli tashkilot va 
korxonalaming o4zaro bir-biriga nisbatan faollik darajasiga baho 
beriladi. Ushbu jarayonni, bir tizimga, tarmoqka kiruvchi korxonalarga 
nisbatan makro ko4lamda o 4rganish masalasi sifatida qarash mumkin.
Ushbu masala ikkita jihat bilan xarakterlanadi. Birinchi jihat bir 
nechta korxonalaming faoliyatini kompleks baholashning tahlil etuvchi 
tomonidan tarkiblangan muxim ko4rsatkichlar tizimiga tayangan holda 
taqqoslashni va ularni darajalar bo4yicha ketma-ketligini belgilashni 
nazarda tutadi.
681

---

Ikkinchi jihati korxonalar o'rtasida etalon sifatida olingan bir nechta 
natijaviy ko'rsatkichlarni taqqoslash asosida o'tkaziladigan jarayonlar 
nazarda tutiladi.
Birinchi jihatda reyting baholash yuzasidan ko'rsatkichlar tizimi 
turlicha tanlanishi, ikkinchi jihatda esa rasmiy belgilangan ko'rsatkichlar 
tizimiga tayaniladi.
Alohida moliyaviy hisobot tuzuvchi, tadbirkorlik subyekti sifatida 
faoliyat yuritayotgan xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini reyting 
baholash orqali tarkiblash bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning 
kapitallashuv darajasi bo'yicha raqobatdoshligini aniqlashning muhim 
vositasi hisoblanadi.
Reyting baholash maqsadini korxonalar moliyaviy barqarorligini 
baholash orqali ularning raqobatchilar va boshqa subyektlarga nisbatan 
qiyosiy o'm ini belgilab berish tashkil etadi.
Reyting baholashning quyidagi xususiyatlari tarkiblanadi.
- baholashda ishlatiladigan moliyaviy ko'rsatkichlar rasmiy chop 
etiladigan moliyaviy hisobotlarda aks etgan bo'lishi lozim;
- reyting baholashning ko'rsatkichlar tizimini tarkibiga: foydalilik 
ko'rsatkichlari, 
boshqaruvning 
samaradorligi 
ko'rsatkichlari, 
ish 
aktivligi ko'rsatkichlari, likvidiilik darajasi va baqarorlik ko'rsatkichlari 
kiritiladi. Har bitta tarkibda uchtadan ettitagacha ko'rsatkich qatnashadi;
- reyting baholashda barcha tarkib ko'rsatkichlar bo'yicha yuqori
/
darajaga ega bo'lgan etalon korxona ko'rsatkichi asos qilib olinadi;
- reyting baholash asosida chikariladigan xulosa moliyaviy holat 
tahlili xulosalaridan keskin farq etadi va bunda korxonani iqtisodiy 
rivojlanish tendentsiyalariga muhim ahamiyat qaratiladi.
Reyting baholashda katnashuvchi koeffitsiyent quyidagi talabalarga 
javob berishi lozim
- maksimal darajadagi axborotlikka ega bo'lishi;
- bir tomonlama xarakterga ega bo'lishi (masalan koeffitsiyent 
o'sishi moliyaviy holatni yaxshilanishini xarakterlashi lozim)
- barcha ko‘rsatkichlar miqdoriy minimal normalarga ega bo'lishi 
lozim
682

---

- rasmiy, chop etiladigan moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida 
hisoblanishi lozim.