Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Zaxiralarni baholash usullarining ustunlik va 
kam chiliklari
№
Usullar
Ustuniigi
Kamchiligi
1.
FIFO
TMZlami real baholash 
imkonini beradi
Xarajatlaming eskirishiga olib 
keladi; foydani potensial tarzda 
oshiradi; 
zaxiralar 
hisobini 
qiyinlashtiradi
2.
LIFO
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
real 
boiishini va foydaning 
asosligini ta’minlaydi
Zaxiralarni 
past 
bahoda 
baholashga olib keladi; zaxiralar 
hisobini qiyinlashtiradi
3. AVECO
Foydalanish oson, hisob- 
kitoblar kam
Haqiqatdan 
farq 
qiluvchi 
zaxiralar va ishlab chiqarish 
xarajatlarini 
baholashga 
olib
507

---

keladi
4.
NIFO
Zaxiralar 
va 
ishlab 
chiqarish xarajatlarini real 
baholash imkonini beradi
Har 
safar 
xarajat 
paytida 
TMZlar 
bahosini 
aniqlash 
bo'yicha ko'p harakat qilish 
talab qilinadi
5.
Normativ
qiymat
usuli
Zaxiralar 
hisobini 
yengillashtiradi, 
chunki 
ulami qiymati bo'yicha 
qayd 
qilishning 
hojati 
yo'q
Normativ qiymat joriy qiymatni 
aks 
ettirmasligi 
va 
shuning 
uchun zaxiralar qiymatini buzib 
ko'rsatishi mumkin
Amaliyotda xo'jalik yurituvchi subyektlarda mahsulotga talabning 
mavsumiyligi, bozor konyunkturasining o'zgarishi natijasida ishlab 
chiqarish faoliyati vaqtinchalik to'xtatilish holatlari yuz berishi mumkin. 
Ushbu vaziyatda ishlab chiqarish bilan bog'liq ayrim xarajatlar, xususan, 
ushbu ishlab chiqarish bilan bog'liq ish haqi, asosiy vositalarga 
amortizatsiya xarajatlari to'xtatilmaydi. Chunki ishlab chiqarish jarayoni 
to'xtagani bilan ishlab chiqarish bilan bog'liq barcha ishchi xodimlar 
ishdan bo'shatilmaydi va bu ishchilarga ulami saqlab turish uchun hech 
bo'lmaganda minimal daraja bo'lsa ham, ish haqi hisoblanadi, 
shuningdek, ushbu ishlab chiqarish bilan bog'liq amortizatsiya 
xarajatlari ham amalga oshiriladi.
Xarajatlar o'zgarishiga ta’sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilami 
kiritish mumkin.
Bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar o'zgarishiga ta’sir etuvchi 
omillar: moddiy sarflar me’yorining o'zgarishi; moddiy sarflar birligi 
bahosining o'zgarishi.
Bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlarining o'zgarishiga ta’sir 
etuvchi omillar: ishchilar sonining o'zgarishi; bir ishchiga to'g'ri 
keladigan mehnat haqining o'zgarishi.
Ish haqidan ajratmalarning o'zgarishiga ta’sir etuvchi omillar: 
ajratmalar bazasining o'zgarishi, ajratmalar stavkasining o'zgarishi.
508

---

Amortizatsiya xarajatlarining o'zgarishiga ta’sir etuvchi omillar: 
amortizatsiyalanadigan qiymat o ‘zgarishi; amortizatsiya normalarining, 
tartiblarining o ‘zgarishi.
Boshqa xarajatlar sarfiga ta’sir etuvchi birliklar yuqoridagi tarkibga 
kirmaydigan va alohida tarkiblanadigan xarajatlaming turiga qarab 
o'zgaradi.
Davr xarajatlari o'zgarishiga ta’sir etuvchi birliklar sotish, 
ma’muriy, boshqa operatsion xarajatlar tarkibidan kelib chiqib 
o‘rganiladi.
Moliyaviy xarajatlar o'zgarishiga ta’sir etuvchi birliklar ularning 
shakllanish tarkibidan kelib chiqib baholanadi.
Favqulodda xarajatlar oldindan rejalashtirilmaydi, ulaming yuzaga 
chiqishi oldindan ko6zda tutilmaydi va tasodifiy tasnifga ega.